Wednesday 16 November 2011

SAIHNUNA FANAI LEH A HLA TE. Pu rina

                                   SAIHNUNA FANAI LEH A HLA TE.

                                                                                              -  Lalrinthanga
                                                                             

Saihnuna hi hlaphuah thiam anih hre tu leh, a hla phuah te ngaisang a tuipui em em tute zingah pawh a chanchin hre tam lo mai ni lovin, hre hauh lo te pawh a awm theih awm e. Tun tumah hian mi bak sawn lem lo mah ila a hla phuah thenkhat tarlan tul zual nia ka hriat te tarlan pahin, a chanchin tlemte han tarlang ila.

A hmel hmu phak leh a ti ti kotlang a han dak pha chin ngat phei chu dam an tlem tawh hle anga, a la dam chhun thenkhat te phei chu titi pui hleihtheih tawh loh te pawh an ni tawh ngei ang. An nu leh pa, an pi leh pute’n Saihnuna chanchin an naupan laia thawnthu hrilha an hrilh, tun thlenga sawi tur la hria mi engemawzat chu an la dam a, heng ho hnen atang hian mi thenkhat ten engemawti taka a chanchin an sawi, mi tute emaw phei chuan ngaih huat theih hial tura ziaka an dah, a nihna taka chhan ve emaw, a chhanna ziaka han dah ve remchang chiah si lo, a tulna hun leh hmuna anihna dik taka chutiang anga chhang thei mi engemawzat a khua leh tui Leng khuaah ngei pawh hian an la dam a ni.

Saihnuna chanchin ziahna ‘Lehkhabu’ tia chhal ngam a hranpa taka siam ala awm lo niin ka hria. A chanchin tlangpui tarlanna a hlaphuah bu, “ Leng Lal Saihnuna Hlabu” Compiled by Lalchuanga Ex Chief of Leng(S/o Saihnuna) Published by F. Ronguava Republic Venghlun, 1992 Copies 2000 te, Mizo hla phuahtu by C. Lalbiaknema - 2001, Copies 1000 te, Mizo hlaphuahtu leh kei by Brig. Sapliana Retd - 1998, Copies 1000 ah te tlem a zawng tarlan a ni hlawm a. Heng bakah hian Prof. Siamkima’n, ‘Zalenna Ram’ tih lehkhabu a siamah, ‘Thilnung Pathum’ tia hming pe in Mizo hlaphuah thiam 3(pathum) te; Patea, Kamlala leh Saihnuna te hlaphuah dan leh an chanchin tlangpui a tarlang bawk a. Heta tarlan tak lehkhabu hrang hranga a chanchin an ziak bak tarlang thar lem lo mah ila, a chanchin ziahna bu ti tamtu atan a tlangpui ka han tarlang ve mai dawn a ni.

Saihnuna hi Fanai Lal inthlah chhawng zel atanga lo piang a ni a, a pa Pazika hi Khawhri khua ah In 400 vel neiin a Lal a, Vailian hmasak kum(1872) khan an hal darh vek a, hmar lamah Liankhama bel in Thiak ah an lut a, heta an awmlai kum 1896 ah Saihnuna hi a lo piang ta a ni. Thiak hi tunah chuan ‘Zaingen’ tia hriat lar zawk a ni tawh a ni. Nausente anih laiin a pa unau Zaduna Khuangthing Lal bel in an pem a, Khuangthing pawh hi Vailian tumhnihna khan an hnawt darh leh ta a, heta tang hian a pa Pazika chu Major Shakespeara(Tarmita) khan Leng ram hi a pe ta a, 1898 ah Leng khua dinin hemi hmunah hian an awm nghet ta a ni.

Saihnuna chu lo puitling chho in, June 1924 ah Pastor Vanchhunga kutah Baptisma changin Dan zawh kim a lo ni ta a. A nundan kawng tinreng chu tih danglama awmin, Zu in bansanin Kamis var leh kawrchung hak te chu a inchei dan ber a lo ni ta a. Zirna in mumal awm lo mahsela A AW B zirin ziak leh chhiar a thiam a, Lower Primary Standard a zir zo a ni. Chutiang nun danglam neia a lo awm takah chuan Pathian thu hrila vah a chak ta ber a, Tirhkoh hna a dil ta a. A dil ang ngeiin Tirhkoh hna zir tura thlan a lo ni ta a. Tirhkoh hna zir tura a inbuatsaih laiin a pa Pazika a thi ta si a, a pa aiawh a Lal ni turin a awm a lo ngai ta si a, Tirhkoh hna thawk ta lo chuan a pa Khua leh Tui enkawl hna chu a kutah a lo awm ta ani.

Thenrual pawl thiam tak, zai ngaina tak, mi lungleng thei tak a ni a, mirethei, chanhai leh khawhar chhungkua te a ngaihsak hle a, an inah te kalin Pathian thu te a hrilhin a tawngtai pui thin a ni. A hmel hmuh an chak avangin Zoram hmun hrang hrang atangin miten an pan thin a, a in a leng lo khawp a mikhual an neih chang a awm hial thin a ni. A rorelna thlahlel, khaw thenawm atanga pem chilh tu mi engmawzat an awm bawk a. Heng thlah kal zel te pawh hi vawin ni thlengin Leng khua milar leh langsar tak tak nita te pawh an awm zel a ni. Lal rorel thiam anihna hi vawiin ni thlengin a tu leh fate thlah kal zel ah a hriat hle a, a fate atanga vawiin ni thlenga a tu chhuan te hian Leng khua ah hian rorelna an la chang zel a. Khaihlak zauh chang te chu awm mahse a fate leh a tute hian vawiin ni thleng khawtlang rorelnaah chanvo pawimawh tak an la chang zel a ni.

N. Vanlaiphai biala hming lar ve pawl tak ani thin, Circle No. VIII Red Cross President hmasa ber a ni. Khaw hrang hrangah Welfare Committee te dinin a zin kual thin. Kum 1947 ah Advisory Council Member ah N. Vanlaiphai bial aiawh atan thlan a ni a, Sorkarin hnathawk tha leh mi tangkai nia a hriat avangin Ulhbun Laiphir leh Certificate 13 lai a pe a ni.

Saihnuna hian Hla 98 lai a phuah a, a sulhnu thenkhatte chhuifiah hleihtheih tawh loh te anih avangin a hlabu ah hian hla 80 chauh tarlan theih a ni ta a ni.
Lal ni chungin Pathian rawngbawl theih dan kawng a dap reng a, Lal ni chung a Pathian rawngbawl chu remchang chiah lovin a hre si a, hla phuah lamah a rilu a lo hmang ta a. Chutih lai vela a rilru chhungril tak, ama puanchhuahna, ama ziak a mi ngei lakchhuah chu han tarlang ila.

“Khawvel nun nawmchenna ata Kristian a ka inpekna atanga kum thum naah Kohhran Dan zawh kima ka awm hnu kum hnihnaah Pathian rawngbawlin a thu hrila khua fang vela kal chhuah hi ka rilruah a lo chhuak lian ber a, ka pa thih avangin Tirhkoh hna ka zir thei ta lova, mahni awmna khuaah zing zan a Pathian thu sawi a au fo mai chu mawi lo ka ti bawk si a. Engtin nge Pathian thu ka hril theihna ni ber ang tiin ka ngaihtuah reng fo thina, Kohhran upa te tanpuiin khaw chhungah theihtawpin tangkai dawn ila, a tirah chuan ‘kan Lal nge nge’ min ti ngei anga, min fak fiam hle mai thei a, a tawp ah chuan, ‘Kan Kohhran chu Lal thu hlir a ni’ tiin min rel anga, Kohran tibuaitu ka lo ni mai ang tih te ka hlauva. Engemaw ti tala Pathian tana tangkai ve chu ka duh si a, hetiang hian ka ngaihtuah ta a.
  1. Pakhatna ah chuan Hla hi Sermon tha kim tawi a ni.
  2. Pahnihna ah chuan hla hi lehkha thiam lo tan lehkha a ni.
  3. Pathumna ah chuan hla hi Kross thlirna entlang a ni.
  4. Palina ah chuan hla hi vanram leilawn a ni” tiin.
Chhim kil leh hmar kil ah Kohhran ho inkhawmpui na, chhak leh thlangah Kohhran ho Biak In tinah leh khawhar lusunna hmunah, lehkha chhiar thiam lote hnenah leh Kross kawng bote leh Kross hmufiah lote tan pawh entlang ah leh chunglam Vanram chanchin la ngaihtuah lo leh la hmu ve ngai lote tan rilru mitthla pawh a Van Khawpui ngainat nachang hre lote, chau te tan pawh leilawn atan tiin Hla phuah hi ka rilru a lian ber a lo ni ta a, chu chu Pathian in min hman a tumna ber anih ringin zak lovin ka rilrua thil lo lang chu ka ziak a, hla in ka sa chhuak ngam ta a ni.
 
Ka rilru a ka thil tum dan chu hetiang hi a lo ni a, khawchhung ah Kohhran hruaitu upa te hmingchhiatna a awm lohna tura tanpui zel tumna leh Pathian fakna hla siam hi a ni ta a ni”.
  SAIHNUNA
  Leng Lal
Hnam ro min hnutchhiah tu, a thlarau deuh zawka kan sawi dawn pawhin hnamro min hnutchhiahna atana Pathian hmanrua pawimawh ber te zinga mi a lo ni ta. Saihnuna hla te hian sak a hlawh hle a, Hlabu siamtuten hla thluk leh key in mil deuh te hlawm khat, indawt deuha an dah vanga sak chhunzawm ni hauh lo pawhin Khawhar in zaikhawmna a mi pakhat hla phuah a zawna sak chhunzawm leh sak nawn hlawh ber te zing a mi a ni.

Kum 1947 April thla atang khan Asthma natna a nei tan a, Kum 1949 June 17 ah kum 54 mi niin a boral ta a ni. Leng khua a ro a rel chhung hi kum 22 a ni.

Hun leh ni a ral zel angin Lehkhabu te leh Hlabu te pawh an lo ral ve zel a, vawnthat tawk awm mahse a nawlpui a hmuh tur te a van thin avangin mi thahnemngaiten Hlabu an siam thin a, chhut chhawn zel a lo ni a. A phuahtu phuah dan ang ni hauh lova fimkhur loh vanga dik lo taka chhut chhawn te, a chhu chhawngtu in a phuahtu phuahdan ni hauh lova ama ngaihdan anga a lo siam rem ve ngawt avang te leh hla phuahtu ni lo puiin ka phuah a lo tih ve avanga hla thu lo danglam ta a tam hle a, Saihnuna hla ah pawh hian chutianga sawi tur chu a tam hle a ni. Tun tumah hian a hla lar zual thenkhatte chauh kan sawi hman dawn a ni.

Hlabu tam berah tarlan anih tawh avang leh kan rilru leh kan lei in nghet taka a vawn tawh avangin inhruai dik a harsa dawn tih chu hriat sa. A tu leh fate leh a hla Original hrechiang em em tute pawh hian a phuahtu nihna bo thak khawpa danglam em ta lo chu thin dam lo takn mite rualin, mite sak angin kan sa liam ve ta zel mai chu a ni a. Awmze nei leh danglam taka hmalakna a awm te anih ngawt loh chuan a phuahtu phuah dan dik tak hi kan inhriattir mawl tawp anga, kan inzawm tir chuang hlei lo ang a, chutiang avanga ngawih bo pui erawh chu a phuahtu thlarau a zahawm hle si a. Beiseina sang lem lo mahse a phuahtu thlarau lainatna leh zahawmna chuan sawi lo thei lo ah min siam chu a ni si a.

Saihnuna hla chhut sual palh leh chhan dang avanga dik lo zawka tarlan te leh midang phuah anga sawi tuten Original hre hlek lova a awmzia bo thak khawpa an tarlan thenkhat lar zual te han thur chhuak ila.

1 “ Thal favang kawl eng leh Turni pui khi” tih hla chang 2 na tlar 4 na a “ Tuk ram lentu a kai chiai e, chhaktiang daiah” tih hi, “ Tuk ram lentu a kai” tih ni lovin, “ Tuk ram lentuah kai chiai e” tih zawk tur a ni. Romei, engtia upa nge tih pawh sawi theih loh ten khawchhak lam ram leh thing te a han bawm vel sawinan “ Tuk ram lentuah kai chiai e” tiin a sawi a ni. Hei hi a ma hlabu a chhut dan dik tak a ni. Tin, hemi dawt chiah tlar ah “ Tuahpui vau a zem” tiin hlabu tam berah chhut a ni. Ama hla phuah bu ah ngei pawh ‘Zem’ tia chhut a ni. Hei hi chhut sual a ni, ama ziak ngei leh a sawi dan tak chuan, Ram ngaw kara Fartuah leh Vau par lo ze chuai sawinan “ Tuahpui Vau a ze, thinlai a zing riai e” a ti a ni. Tin, he hla chang 4na tlar 1na “Favang ni eng tlai tla amawi ti u”tih hi ‘mawi ti u’ tih ni lovin mawi ti ve tura sawmna “mawi ti u’n” tih tur a ni e. Chang tawp ber tlar 4 na a, “Chhawrthlapui khian kan vangkhaw zawl a en ruai e” tih hi a hranpa taka vansang lam phuahna a ni lova, Chhawrthlapuiin an khua a rawn chhun eng hlimawm zia sawiin, “Khian’ ti lovin, “ Chhawrthlapuiin kan vangkhaw zawl a en ruai e” tiin a phuah a ni.

2. Pathian ralthuam hmangtute chu,
    Chatuan tlang chhipah an leng;

    Hei hi hlabu tam bera chhut dan a ni a. A satute pawhin an sak dan ber a ni. He hla tlar 2 na a, “Chatuan tlang chhipah an leng” tih a ‘Leng’ tih tak hi Leng ni lovin ‘Chawl’ tih zawk tur a ni. Lungngaih awm tawh lohna hmun, Ral muang tak awm sawina a ni a, Leng satliah lova awm tur te sawi nan “ Chawl” a hmang hi a inhmeh zawk a ni.

3. “ He lei hi chatuan ram a tling lo” tih hla chang 2 na, tlar 3 na a “Min hruai zel la aw min kai la” tih hi, Hruaizel ni lovin, “Hruai ve” tih tur a ni. Partin vulna ramah hruaizel a ngai tawh lo. Chu rama hruai ve ngei a duh avangin, “Min hruai ve la aw min kai rawh” “Tah lai min hnem rawh” a ti zawk a ni. Hei hi ama hla bua a chhut dan dik tak pawh a ni.

4. “ Tap lo thei ka ni lo, aw ka lainate kha” tih hi hlabu tam bera chhut dan leh mi tam berin kan sak dan a ni bawk. Saihnuna hian Lungreng tlang khawthlir atanga chhim lam leh hmar lam ram te leh khawchhak lam Halkha tlang dung te lan theihna atanga Tiau Lui kir leh hauh tawh lo tura a luang ngut ngut mai te chu thlirin, kir leh hauh tawh lo tura kal ta te ngaihtuahin “ Tap lo thei ka ni lo aw ka lainatte kha” tiin kal ta te chu a phuah a ni.

5. Fiara tui hla a, “Rihlipui hi thlafam lengkaina” tih hi Hlabu tam berah “Rihlipui khi” tiin an ziak thin. Saihnuna hian Fiara tui hla a phuah dawn hian Rihdil, dil lian tak leh Ropui tak, pi pu ten mitthi kalkawng ti maia a hriat leh Fiara tui, tui ti chip chep, thal lai phei chuan a kang chat mai awm mang e tih mai tura lui te ni siin Zofate thinlunga hmun an luah dan chu khaikhinin, “Rihlipui hi thlafam lengkai na - Nang Fiara tui chhim leh hmar thlang sakhming tlang zel chu” tiin a phuah a ni. Tin, he hla chang 2 na tlar 3 na a “ Suihlungrual dawn hnu” tih tur anih laiin hlabu dangah “ Suihlung rual tawh hnu” tia tarlan vek a ni. Lungrual taka Fiara tui lo in tawh te chu a rilru a ngaihtuahin, “ Suihlungrual dawn hnu” a ti a ni. He hla chang thumna tlar hnuhnung ber a “Dawn lo zaleng reng hi an awm lo che” a han ti leh “ Suihlungrual dawn hnu” a han tih hi hla thu kalhmang pawh a ni zawk a ni.

6. ‘Khawvel chhuahsan ila hnutiang hawi tawh lovin’ tih hla chang khatna tlar lina a “Pialral rammawiah min nghak e kumkhaw nawmna ah chuan” tih laia nawmna tih hi kumkhaw nunna tih zawk tur a ni a. Hei hi Original a ni e.

7. “Han thlir teh u romei zam karah” tih hla chang 2 na tlar 4 na “Par lai tlai ni an liam” tih hian inhnialna a tichhuak hle a. Puar/Tlai ni liam ta anga sawi te,”Tlain an liam” tih te, ni fang tla anga “Tlai ni a liam” ti a sawi te pawh an bawk. “Tlai ni a liam” tih tak hi hlabu tam bera chhut dan pawh a ni. Chhunthangan a nupui boral ta a ngaih em em Nu-i tia a koh thin Lawngthluaii chu a thih atanga reilote, inriak te pawh a la neih laiin a mumangah midang pariat laite nen hmun zawl phul nuam takah a hmu a, “Kan leng dial dial lungrual kimin kan awi Lalnunnema” tia lungrual taka her liam ta te chu sawiin “Par lai tlai ni an liam” a ti ani. Hun lo taka kal ta lungrual taka liam ta te sawina mai ani e.
 
 
                                                                      0OoO0



Sunday 13 November 2011

HLA LEH A PHUAHTU

HLA LEH A PHUAHTU

                                                                                                      -  Lalrinthanga.


Thuziak lama sulhnu ngah tak, thuziak mai bakah lehkhabu chhah deuh deuh leh chhah lo deuh te pawh lo sual chhuak fo tawh an nih avanga an thuziak zawng zawng dik ber leh pawm tlak bera lo ngaih ngawt chu ngaihdan fing tak chu alo ni hauh lo mai. Lehkhabu pawh chu achhah vang emaw, akawm leh a rawng mawi vang emaw, chu lehkhabua thu hma ziaktu nihna san vang emaw ngawtin a chhunga thu awm te pawh chu dik vek leh pawmtlak ber a ni ngawt hek lo. Chutiangin HLA pawh a phuahtu nilo pui, a phuahtu ni anga tlangthan tir tuma sawi rem tum tlat emaw, a phuahtu nilo zawk hminga hla record siam a zaithiam tu te emaw hmanga tih lar tum talh pawh hian a phuahtu nihna a paw chhuak zo chuang lo. A paw chhuak lo mai nilovin a phuahtu dik tak hretute thin a tina-in chung zaithiam te zaithiamna pawh nasa takin a ngaihnep tir mai a ni. Hla phuahtu nilo zawk a phuahtu ni anga mi hrang hrang thusawi lakkhawm lah a sawitute dinhmun san leh lar vang ngawt chuan zai khatah an luang thei hek lo. Nilo nafam chu an lakkhawm tam poh leh an thu a inpersan nasa thei mai dawn a lo ni.

Mizo ziakmi te zinga mi chhuanawm tak, lehkhathiam leh taima em em,kei ngei pawhin ka ngaihsan, Mizotawnga lehkhabu leh Article tangkai tak tak thahnem tak ziaktu B.Lalthangliana kut chhuak ‘PATEA LEH DAMHAUHA HNUHMA’ 2nd edition 2005 hi ka chhiar a, a chhhiar a nuamin a thu kal hmang leh a tawngkam hman dan pawh a mam teh lul nen thudiklo leh belh chian dawllo ka hmu tlat mai a,pawi ka ti hle mai,hetiang hi a pawina em em chu thudik zawk lo hre tu tan chuan a Lehkhabu pumpui hlutna pawh a ti nep thei hial thin ani. Patea leh Damhauha te hi Mizo Hnam tan hian an hlu em em a,an hla phuah te hi Khawvel a Mizo te kan awmchhung chuan kan tan Rohlu tak anni zel dawn ani.Tunah hian anmahni an dam tawh lo a,an mahni bulbal tak a kawm phak ho pawh tamtak chu an boral tawh hnu a,an chanchin leh Sulhnu te kan ziak dawn anih chuan uluk taka chhuichian a tul hle ani.B. Lalthangliana pawh hian a chhui nasa hle tih a hriattheih a,mahse mihring famkimlo hian tihsual leh tih famkim loh lai erawh kan nei fo thin ani,chung zinga pakhat kalo zir chian ve atanga kalo hriatchian em em chu ‘Rihlipui hi “khi” ti a ziak thlafam leng kaina’ tih hla Leng Lal Saihnuna phuah chu Damhauha phuah angin a rawn ziak tlat mai a, B.Lalthangliana hian he Hla hi Damhauha phuah te zinga lar ber ni a a hriat thu te a sawi a. Damhauha phuah anih dan tichiang tur a mi hrang hrang thu sawi a lakkhawm te chu lo bih chiang pah in Leng Lal Saihnuna phuah anih dan te pawh tarlan zel han tum ta ila.

‘Amah Damhauhva ngeiin a tunu pasal Biaksanga hnena a sawi dan’ ti a B.Lalthangliana ziak hi han bih chiang hmasa i la.“Nipui ral dawn atangin ka rauthla a chhuak ta a” ... tiin chu a rauthla chu Rihdil ah han kalin chutah zet chuan Rih-ar lian deuh leh te deuh te chu Rihdil kamah chuan an lo tla ngiai ngiai a, chuveleh ‘Rihlipui’ tiin ka han kova, a nghing dut mai a’. ‘Rihlipui khi thlafam lengkaina’ ka han ti ta a ni’(Phek-125) tiin. Hetih lai hian Damhauhva rauthla chu Rihdil hmun ngeiah a awm angin a ngaih theih a. A hnu a “Rihlipui ka chhuahsan hnu chuan” ti a a sawi pawh hian rauthla a Rihdil hmuna awm anga a insawina pawh a nemnghet a ni. Hmun leh hmun a awm si in ‘KHI’ a han ti tlat mai hi a mak a. Hetih lai hian Damhauhva rilru ah eng hla emaw chu a lo piang tawh niin angaih theih a, eng hla nge tih erawh a hriat loh.Chumi hnu ah Rihdil chhuahsana Lurh leh Tan tlang te a rauthlaa fangin chutah chuan hla chang dang a lo lang leh ta a, chu hla chang dang Damhauhva phauh ang a B.Lalthangliana ziak ah hian thilmak tak alo lang leh a.

“ Lurh pui hmingthang tan khan kar ah hian”, (P-127 )
                               OR
“ Lurhpui hmingthang Tan khamrangah hian, (P-171)
   Hnutiang mual liam ka han thlir a;
   Suihlungrual tawh hnu,
   Min ngaih tir hmana nunhlui chul hnu kha.”  

A ziak ang ngau ngau chuan he hla changah hian Saihnuna rilru a hmun pawimawh ber changtu , he hla lo pianna ni bawk Fiara tui chuan hmun a chang reng reng lo. Lurh leh Tan tlang vela lunglen thu sawina satliah a ni ringawt mai. Damhauhva phuah pawh hi lo ni ta teh reng se, hetianga ziak chhawn sak hi chu a duh a rinawm lo hle a ni. Saihnuna chuan he lai hla changah hian Lurh leh Tan tlang vel a lunglenna satliah sawi lovin then rual te nen a khawi lo an zin na a khaw kar kawng tui an in thin te hriain “Suihlungrual dawn hnu” tiin a phuah ani. Chang thum na a “dawn lo zaleng reng an awm lo che” a han ti te hi a hla thu kal hmang zawk ani. Hetianga Lurh leh Tan tlang vela a rauthla a vah hnu a eng hla emaw a lo pian hnuah Fiara tui hmun han thleng ang a insawiin “Luang ang che aw, damte’n luang del del la...” ka han ti phawt mai a’(phek 127 para 2 na) a han ti leh a, a rauthla vah chhuahna hun hnuhnung lama ‘phawt’ ahan hmang ngawt mai pawh hi a in hmeh thei lo. A rauthla vahchhuahna hun hmasa lamah khan ‘phawt’ lo hmang te chu ni se pawm a nuam deuh tur.

He hla, Damhauhva phuah ni anga mi hrang hrang thusawi, Damhauhva tawngka ngei dawng ni a insawite thusawi dan te hi i han bihchiang teh ang:

  1. Hrangthiauva, Damhauhva’n a phuah tirha a zirpui, ahnungzui bertu inti in Thangthuama hnena ziaka a hrilh dan, “He hla hi Khawbungah Damhauhva hova an zir thiam vek hnuin Saihnuna leh Thawmliana, Thekte lama Lal inkhawm haw lam in Khawbung ah an rawn fin ve a, Saihnuna chuan tha a ti hle a, a siam rem ngai te siam rem in Leng-ah a hawn ta a” tiin (phek 128, Paragraph 3&4)
  2. Kum 1964 a Damhauhva tawngka ngei hria ni a insawi C.Vulluaia sawi dan “ Damhauhva’n he hla hi a phuaha athluk te a siam fel vek hnu in Saihnuna hnenah(Leng-ah)a tlanpui a, Saihnuna chuan tha a ti hle a, kel in a ai ta a” tiin.
  3. Zohmangaiha, IRS hnena 11.Aug.1966 Damhauhva sawi dan “ Fiara tui hla hi a thianpa, Leng Lal, Saihnuna chuan a lo hriatin a duh em em mai a, hei chu ka hla chiah a nih hi tiin Damhauhva phalna in vawkin a ai ta a ni”. a hmun a sawi lo.
  4. C.Lalhmuaka, Khawbung H/S Hdm. hnena a sawi dan :- He hla a phuah hnu hian Biate Lal conference ah Khawbung Lal, Rochhuma hnungzuiin a kal ve a, he hla hi Biate Nuthlawi ho a zirtir a, an zir thiam vek hnu in Saihnuna chu a lo tel ve a, tha a ti hle a, Leng-ah hruai pheia vawk a ai angin.
  5. Brig. Sapliana hnenah he hla ‘Fiara tui’ hi Saihnuna hian Sial a lei dil angin a sawi bawk.
Damhauhva tawngka ngei hria ni a insawi mi 5 (panga) te thusawi a pawm tlakawm deuh deuh te lakkhawm, abu meuhva khung nisi chu tu sawi mah inthurual a awm lo. Heng mi hrang hrang sawi dan atang a thil mak tak lo lang ta te chu :-
  1.  Hrangthiauva hnena Damhauhva sawi dan chuan an zir laiin Saihnuna’n ava fin ve na hmun chu Khawbungah anih laiin C.Lalhmuaka hnena asawi dan chuan Biate ah a ni thung.
  2. Hrangthiauva hnenah he hla hi Saihnuna’n Khawbung atanga Leng khuaa ahawn laiin C.Vulluaia hnena a sawi dan erawh chuan a mah Damhauhva’n a phuah zawh veleh Saihnuna hnenah (Leng-ah) a tlan pui thung. 
  3. C.Lalhmuaka hnenah Biate atanga hawn phei a vawka ai anga a sawi laiin C.Vulluaia hnenah amah in Saihnuna hnena tlanpuia kel a ai angin a sawi thung.
  4. Zohmangaiha hnenah vawk a ai ang a a in sawi laiin C.Vulluaia hnenah Kel a ai ang in a insawi thung.
He hla phuah chungchanga Damhauhva tawngka ngei ngaithla a hria inti te sawi dan pakhat mah inmil awm ta lo mai hi a sawi chhawngtute hi nge dik lo anga a hrilhtu ? nge a ziaktu hian a tum luat ah ngaihtuah chiangloin a fawmkhawm vak mai tih pawh ngaihtuah tham a tling ani.

Fiara tui hla hi Saihnuna, leng Lal hian kum 1937 ah Khawchhak lamah Welfare Commitee hmanga an kal tuma a phuah a ni a. Saihnuna hian Fiara tui hi, tui tui tak leh hmingthanga tak, mizote rilru a hmun luah thuk tak a nih zia te, India sipai atang mizo tlangvalte pawhin hmun hla tak atang pawhin Fiara tui hming chhal in vairam tui te chu in thin in an lo inbual bawk thin a ni tih te chu hre reng in, heti taka tui hmingthang, Fiara tui hmun ngeia a han thlen chuan a tui chu a kut ngei a suak a, han thlah leh in
            “Luang ang che aw, damte’n luang del del la...’
            “Thlangkawrvai reng dai kawmah...Hmingtha hluan thang” 

tiin a thunawn ahan phuah hmasa a, chutah hla thu dang han dap in, Rihdil, Lurh leh Tan tlang te chu a suangtuahna huang khata dahin ‘khi’ emaw ‘saw’ emaw hmang lovin ‘Hi’ hmangin “Rihlipui hi thlafam lengkaina - Nang Fiara tui .......” a han ti ta a ni.Saihnunan ‘Rihlipui hi thlafam leng kaina’ tia a hman chhan pawh hi hetiang hi a ni. Welfare Committee hmang tura Farkawna an kal tum hian Rihdil an tlawh hmasa a. Rihdil chu ropui an ti hle a, chumi hnuah Fiara tui hmun an han thleng a, Fiara tui, tui ti chip chep, thal lai chuan a kang chat mai awm mange tih hial tur a luite ni si in dil lian tak Rihdil hmingthan lama a khum zia te chu mak a ti hle a. Rihdil,dil lian leh ropui tak mitthi kalkawng tih maia pipu te suangtuahna leh Fiara tui luite tak te ni si in Zofate thinlunga hmun a luahthuk dan te chu khaikhin in “Rihlipui hi thlafam leng kaina, Nang Fiara tui chhim leh hmar thlang, sakhming tlangsel chu a han ti ta a ni. Hei hi Saihnuna sawidan a ni a . Hetianga a sawi lai ngei hmu a hre tu Upa Kawlkhuma f/o Dr, K. Lalbiakzuala (BZA) chu E. Lungdar ah a la dam a. A ni hian duhthusam a fiah in a la sawi thei a ni. Hetainga hla chang khatna leh a thunawn te a han phuah hnu hian tun hma lama a thuihruai te nena an zin ho thin lai a he tui an lo in thin te hre chhuak in,
            “Suihlungrual dawn hnu min ngaih tir,
              Hmana nunhlui chul hnu kha.”

a han ti a. Hetah hi chuan Lurh leh tan tlang vela lunglenna satliah ni lovin Fiara tui hian hmun pawimawh tak a chang tlat a ni.

Saihnuna hi Lal chengvawng tak ani a. Hla a phuah dan leh a phuah chhan te fel tak achhinchhiahin ziakin a dah vek a. Hla phuah chhan mai nilovin thil chi hrang hrang record pawh fel taka neiin register No. thum lai a ziak khat vek a ni.Mi sawi dan emaw mi sawi chhawn dan emaw nilovin amah ngein hla hrang hrang a phuah te zingah Fiara tui hla a phuah dan pawh fel leh chiang takin ama ziak ngei chu hmuh turin a la awm a ni. He hla lo pian dan chu ahma lama kan sawi tawh te kha duhtawk mai ila. Ama ziak tifiah zual turin a hretute thusawi tlemte han tarlang ve ila. Unau thawnthu sawi pawh a danglam thin an tih angin Saihnuna phuah anih dan leh an zir dan sawitute sawi dan pawh inang chiah lo mah mahse zai khata luang turin ngaihruat harsa erawh a awm lo.

Kapkungi, Rev. Thansiama farnu chuan a nulat laia Farkawna an awm lai ngeiin Saihnuna’n, “ Kungi, hla thar ka nei e, zaninah kan thleninah i zir ho ang u hmiang” ti a asawm thu leh amaherawh chu a pain hmeichhia zana chhuah a phalloh thu te, hetia a pain chhuah a phallo chung pawha anmahni in a an zir chilh tak thu pawh a sawi. ( Fiara tui leh zofate nunkawng.by-Lalzuia Colney P-30 )

Hemi nemnghet tur hian Pu Chhawnluaia (Pu Zadawla unaupa) chuan Farkawn zaithiam Kapkungi chanchin a ziakna lehkhabuah kum 1937 kumah Farkawna Lal ho an inhmuh khawm thu leh an thlen in chenin a tar lang a. Saihnuna’n he hla a phuah dan leh an thlen in Pu Zothanga hla phuah thiam (F/o Rev ZT. Sangkhuma pa) te ina Kapkungi te nena he hla an zir ho dan a ziak bawk. Tin hetia zana hla an zir ho hnu pawhin a tukah nilengin Kapkungi te in a an zir chilh thu a ziak bawk. Zaithiam Kapkungi chanchin -By Chhawnluaia phek 6&7 na.

“Mizo Jim Corbett” tihiala miten an sawi thin Mualcheng Lal Saihnuna Sailo chuan 1937
kuma Welfare Comt. a a kal ve dan leh he hla hi Saihnuna Leng Lal phuah a nih dan leh an zir ho dante hetiang hian a ziak - ‘Kum 1937 September ni 5 chawlniah chawhmain Biakinah hriselna lam kan sawi a. Chawhnuah Saihnuna hla “Rihlipui hi thlafam leng kai na” tih hla hi kan
zir a ni. He hla a phuah ni leh a tuk leha zir tu ngei Saihnuna Vanlaiphaiah ka la dam e, tuman ringhlel suh u, mitin chhiar atan meichher ah in rawn chhuah ngei ka beisei’
- Saihnuna Sailo 28/2/1978.’tiin. (Sainuna Sailo hi 5th December 1982 khan a boral ta ani) September 5th 1937chawlhni tia Saihnuna Sailo in a ziak pawh hi Calender table hmanga chhut pawhin a dik chiah a ni.

Vaphai Lal, Pu Lalrokhama chu hetih lai hian Lal niin naupangte a la nia, Saihnuna hla phuah chungchangah sawi tur a hre tam lo hle na a, a la hriat chhun erawh chu , “Saihnuna hi chu a mak mange heng laiah te hla tha tak arawn phuah reng mai a” tih hi a ni.Chu hla chu ‘Rilhlipui hi thlafam leng kaina’ tih’hla hi a ni Hei hi hetih laia titi lar tak anih thu Pu V.L. Hmangaiha, leng khua hnenah 27th November 2005 Sunday zing khan a sawi. Pu Khama hi tunah a la dam nghe nghe a ni.

A khua leh tui te’n an ngainat leh an chhuan em em, chhuan hnih chhuan thum ral hnu pawha a khua leh tui inthlah chhawng zel te pawhin tun thlenga an la ngainat, hmelhriat awm hauhlohna hmunah pawh a hla phuah an sak vang ngawt pawh a chu hmuna an tlang nel phah thin nachhan, Saihnuna hla te hi tih bawrhban nilo sela tih hi a khua leh tui, a tu leh fa in thlah chhawng zel te duhdan a ni...










LENG LAL SAIHNUNA HLA TE

LENG LAL SAIHNUNA HLA TE
                                                                                                                        -   Lalrinthanga



Thuhma :

‘Hla hi sermon tha kim tawi a ni’
‘Hla hi lehkha thiam lo tan lehkha a ni’
‘Hla hi kross thlirna entlang a ni’
‘Hla hi vanram leilawn a ni’…
..

ti a hla thiltihtheihna lo puang chhuak a, chumi a zara hnam ro hlu min hnutchhiahtu, a thlarau \awngkam deuh zawk a kan sawi pawha Pathianin hnam ro min pekna atana hmanrua, mi pawimawh tak lo ni ta SAIHNUNA hlate hi zir tham a tling hle. Ama rilru leh dinhmunte tawmpui phak lo tak chunga a hlate zir zauna phochhuaktu han nih pawh thil huphurhawm tak a ni. Ka zir nasat anga zir nasa ni ve se kei aia ziak thiam leh sawi thiam tur mi tam tak an awm ngei ang. Amaherawh chu, a hla ngun taka lo zir tawhtu ten an puanchhuah bak eng eng emaw tarlan tur awma ka hriatna leh hla phuahtu nihna kawngah a thlarau lainatawm taka siam nia ka hriatnate chuan, kei aia ziak thiam leh sawi thiam turte chu min hmuh \helhtir a, min haidertir tlat avangin hemi atana mawhphurhna leh chanvo pawimawh tak hi ka phatsan kual kawi phal ta bik lo a ni.

Hla chu
1. Orlando Gibbon :- Hla hi vana Pathian chhiarkawp leia lo lang, mihringten an zir chhuah, an thiam zui tak a ni.

2. Beethoven :- Philosophy aiin misic hian chhung lama a tak awm a tilang fiah zawk.

3. Aristotle (Greek mifing) :- Hla chu rilru khawih chak tak leh mi hruai thei tak inhipna leh inhuatnate pawh tirunthlak thei ber a ni.

4. Martin Luther-a  :- Pathian faka zaiho hian ramhuai a um bo.

Hla pawimawhna, thiltihtheihna puanchhuah thuah pawh Saihnuna hi khawvel hriata miffing leh ropui tling phakte aiin a lo nep bik hauh lo mai.

William Wordsworth-a’n “Hla phuahtu te hi thlilththeihna a thuam an ni” a lo tih angin Saihnuna pawh hi thiltihtheihna mak taka thuam chu a ni phawt mai. A hla ziarang leh hlutnate zir a phochhuak tur hian chanvo insiam lawk hauh lovin mi pahnih pathum pawhin mahni ha hawlh zawng zela zir tur buatsaih ni ta se, in dip buai hauh lovin zirtur hrang theuh an pawchhuak thei ngei ang.

Tun tumah hian a hla ziarang leh hlutna te phochhuah chu Subject pawimawh taka nei chungin a hla \hen khat midang phuah anga sawi leh tarlan \hin te chhui zauna lam kan uar dawn a ni. A khua leh tui, a tu leh faten an ngainat, an chhuan em em, hmelhriat awm hauh lohna hmunah pawh a hla an sak vanga an tlangnel nghal ngawtna chhan, hla bu han keuva a phuahtuah midang hming lo chuang leh tlat siin an thinlung a tihnat te chu kan thawidam kim lo a nih pawhin tlem tal chuan damna lo chhar teh se.

He paper-ah hian Saihnuna hla a zir tur awm zawng zawng tarlan sen a ni lova, a tui mi, zir duh leh la zir peih te tan zir tur tam tak la hnutchhiah a ni e. Hetianga Saihnuna hla ziarang leh a hlutnate zir ho alo ni ta hi Pathianin thangthar te zingah chawimawi a duh a nih ngei ka ring.

Saihnuna’n Hla engzat nge a phuah ?......
A hla te kan zirna a kan inngahna ber – ‘Leng Lal Saihnuna Hla bu’ compiled by Lalchuanga (L) Ex-Chief of Leng-ah hian hla 80 tarlan a ni. He hla bu buatsiahtu Pu Lalchuanga’n thuhma a ziah angin, ziak reh tawh, chhiar hleih theih loh a awm nual tawh avangin hla engemaw zat chu a hla buah hian telh theih a ni ta lo a ni. Tin, he hla bua No. 79 luahtu “Vanduainain min tuam” tih hla hi Patea hla phuah a ni a, amah Pu Saihnuna ngeiin hla No. 6-na “He lei hi chatuan…” tih hla a phuah chhan a ziahnaah a tarlang nghe nghe. Tihsual palh liau liau a ni e. Hei hi Patea chhungte pawh ni 23.8.2011 khan hriattir an ni tawh a, lawm takin an lo dawngsawng a ni. Tichuan he hlabua hla awm zat chu 79 a ni ta a ni. Amah Saihnuna’n a chanchin a ziahna (Autobiography) ah “Kum 1946 ah hian hla 92 vel chu siamin ka in hria” a ti a. A hlabu a No.39-na luahtu ‘Thlanrawk pa khuang chawi’ hla phuah chhan a tarlan ah Oct. ’48 tih a ziak tel a. 1946 a hla 92 lai phuahtu chuan 1948 thlengin hla ala phuah tihna a ni a. A fapa Lalthanga (L) chuan “ Ka pa khan hla 100 (za) aia tama a phuah a, mahse a sulhnu chhiar theih tawh loh a tam avangin hla tam tak chu a bo dawn a ni” a ti. Kum 1350 AD vela sap ho ten an hla chikhat - folk literature a\anga lo piang, zaithiam intiam rual ten rimawi nena pawisa hmun nan khaw hrang hrang an lo fanpui \hin ang deuhin (Sum hmun nan erawh ti ve lem lovin) Saihnuna hla te hi nula zaithiam rual te nen khaw \henawmah an lo vah pui \hin a. Hetianga an vahpuina a an hnutchhiah hi ni ngei tur a ni – Pu Vanchhunga (L) chuan Cherhlun a\angin hla pathum “Hengte hi Saihnuna hla ni e” tiin Leng khuah a rawn dah nghe nghe a. Heng hla te hi Saihnuna Hla bu ah hian a chuang lova, hla bu dangah pawh a chuang bawk lo. Hetih hun lai hian Cherhlun leh Thingsai lam hi an zin chhuah tamna lam a ni nghe nghe. 1946 a hla 92 vel phuah tawh hian kum 1948 Oct. thlenga a hla phuah chuan hla 100 vel zet chu a phuah ngei a rinawm hle mai.

SAIHNUNA HLATE
    Saihnuna hlate hi hlawm lian tak tak hlawm thuma thenin, kan zir dawn a ni.
1. Kristian hla - Kross lam hla, rawngbawlna leh thlamuanna, lokal lehna.
2. Khawhar hla - Lusunte hnemna hla, thlamuanna hla leh Lusunte tahtirna hla.
3. Hla lenglawng - Lengzem, khawtlang lunglen,

Saihnuna hian hla chang bithliah dan ‘Stanza form’ ah te, chang khata tlar awm zat ‘Line form’ ah te, tlar khata thumal lamrik zat ‘Syllable’ ah te kal dan nghet bik a nei lo hle. A hla kan hmuh theih 79 zinga 45 te hi chang 3 thunawn nei a siam an ni a, hei hi hla chang bi then dan ‘Stanza form’ a a hman tam ber a ni. Tin, chang 4 thunawn nei 12 a awm bawk. A hla phuah thunawn nei zawng zawng chu 57 a ni a, thunawn nei lo 22 a awm. A hla 79 zinga 55 te chu chang khat-ah tlar 4 zelin a phuah a, hla 10 chuan chang khatah tlar 5 an nei. Hla 6 ten tlar 6 an nei a, chang khat a tlar 3 awm hla 5, chang khata tlar 8 leh tlar 20 awm hla 1 ve ve. Chang khat a tlar 2 awm hla 1 a awm bawk.

Then 1-na Kristian hla :
Kross lam hla, rawngbawlna leh thlamuanna, lokal lehna hla te

Hla siam hi Lal ni chunga Pathian rawngbawl dan remchang ber nia a hriat angin Kross lam hla, rawngbawlna hla leh ringtute fuihna lam hla 15 lai a siam a. Heng hlate hi hla tha ve tak tak chu nimahse hriat leh sak lar an hlawh lo hle. Hla tha chu a lar tlangpui a, hla tha zawng zawng erawh an lar lem lo a ni tih kan hla phuah thiamte sulhnu atangin kan hre thei awm e. Hla tha chu eng ang hlate nge ni ta ang.

1. Thlarau lam nun chawi kang leh tichak thei.
2. Pathian leh mihringte inpawlna tinunga chawisang thei.
3. Pathian ropuina tilanga Pathian pawlnaa hruai leh hriattir thei.
4. Mahni chenna khawvel siam tha tura mite hmin leh thawhtir thei.
5. Mihringte nun timawi leh kawng kawhhmuh thei.

Rawngbawlna leh Kristiante fuihna lam hla a siamte hi hriat lar leh sak lar hlawh ni ta se helaia hla tha tehna kawng ngate hi tihlawhtling thei tur hian an tha tawk hle. Hla tha tak hriat lar hlawh si lo erawh hi chu damdawi tha tak tuma ei si loh a awm mai mai ang hi a ni mai awm e.

Tirhkoh Paula’n “Thlarau ngunhnam” a tih angin, Saihnuna’n rawngbawlna lam hla a siam a thil kan hmuh langsar tak pakhat chu – ringtu nun chu sual, hmelma do nun a nih thu leh chumi do hneh tur chuan Pathian thu, thu tak, ralthuama hmang tura ringtute fuihna hi a ni.

Pathian ralthuam hmangtute chu
Chatuan tlang chhipah an chawl

Felna thuam famkim chu lain
Rallian ka do thei ang

Doral lian hnuaiah chauin kan rum
Ralthuam min pe la ka do ve ang
Kalvari ngunhnam hmangtute
Chuan Setan ral an hneh

Van chakna hmanga ral an pan chuan
Thlarau tanpui leh malsawmna
Nen hla mawi ropui an sa

“Pathian faka zaiho hian ramhuai a um bo” Martin Luther. Ringtute tipumkhat a ti chaktu pawimawh tak chu zaiho a ni tih hi Saihnuna rilruah a chiang hle. Amah ngei pawh zai turin a inbuatsaih reng mai.

Lal Davida khawnvar chhiin
He lei thim zingah I zai zawk ang u

Ka hneh ang ka chawimawi ang
Zion Lal hmangaih ropui
Misual ka tana tuar hnu kha
Khawvelah hian ka awi ang

Krista hmangaihtu hrang zual chuan
Lallukhum mawi kan chang ang
Hnehna hla ropui sa zelin
Chawimawina kan hmu ang

Tawngkaa sawi thei hauh si lo ten “Hmanah aiin tunah ka hmangaih zawk che” kan han ti thum hem hemte leh engemaw hlauva khur mai thin ten “Thil eng pawh ka chungah thleng se lungngai lovin ka lo lawm ang” kan han ti ngawt mai te pawh hian, min bat huaitir hle a. Chutiangin Saihnuna hlate pawh hian ba chu min siamsak chang a awm tho mai. He leia zai mai a duh tawk lo, vanram pawh zai zelna tur nia suangtuahin amah ngei pawh chu hmunah chuan zai a tum hle.

Setana hnehin Zion-ah ka zai zel ang Haleluiah
Lal Hmel ka hmuh chuan fakin ka zai ang

Tlansate ralmuanna
Lawma zaia aw an lenna chu
Tlanna thisen zarah
I ram ralmuanna ka chang ve ang

Lei leh van Lal hnam tin tana thi chu
Thuin an fak seng lo
Chawimawina dar an vua
Tlantu zaiin an awi
Chatuan par tlanin Lalber kan awi ang

1921 hlim khurhna changtu a ni bawk a, vanram-a zai mai a la duh tawk lo, chu hmunah chuan lam a la tum cheu mai.
E.E. Hewitt-a ten –
Chawlhna in nuam tak chu ka han thlen hunah chuan
Chawimawina ka tan a awm ang ngem
an tih dek dek laiin
Khawpui ni eng ngai lovah chuan
Fakna hla nen kei ka lam ang
a han tin ngat phei hi chu mi nazawng chuan an tawmpui thei hauh lovang.

Good Friday hla “Kumthar hun thal lo thleng hian” tih hla chang 3-na tlar 3-na & 4-na

“Ka tap ang a lenna ngaiin
Ka lam ang Lal zun leng awiin”
a han ti ngat phei hi chu he hla thunawn a
“ A sun theiin sunin, tuarpui rawh se
Lawm thei chu lawm rawh se”
tia mahni chan leh dawn ang anga he ni hman dan tur lo tarlang hmasa ni lo phei se chuan kan sakhaw puithiam in la fekfawn deuhte phei chuan an boycott duh hial mai thei a ni.

A hun laiin Gospel Campaign te awm ve lo mahse ringtu nun chu tluk leh ding awn chelhtu leh hruaitu mamawh a ni tih a hria.
Nau ang min awmpui loh chuan kei zawng
Rairahin he khawvel thim zingah hian
Ka bona ram ka fang leh ang a
Aw, ka dawn sei ngam love

Thlaraua miril, Suakliana’n
Sual thim hian ram ropui leh ka Lalpa hmel a hliah
Pialral kalna ka bo, thlarau min hruai rawh
Lungngaihna a fawn vel e
a han ti leh hla phuahtu lar tak, Pu T.Romama’n
Thlir lam a piang a mawi a, Setena ral a lian
Awh nan thlemna thang an kam, kalna kawng a zim e
Ka chakna Lalpa lo chuan tlai ni len a har e
a han ti te nen hian tlar khata kan thuttir duh lo a nih pawhin tlar dangah chuan an insawn duh hauh lovang.

Ama chanchin ziakna (Autobiography)-ah a tarlan angin Lal Isua lokal lehna ni tur te, Lal Isua lokal leh nia he khawvela mi a hnutchiah te awm dan turte a buaipui hle a, chu hun chu nghakhlel takin a thlir.
Lalpa a lo kal dawn puanvar sin rawh u
Zawlnei thuthlung leh Lal Isuan a sawi kha
A kim ta e lei leh van chhinchhiahna thutiam
In peih rawh u in Lal a lokal dawn e.

     Haleluia tia zaiin lam ru Zion fate
     Kan zalenna kumtluang lungkham
     Kanan ram ral muangah chuan min hruai dawn
     I hmuak ang van hla mawi sa in

Chang 4-naah -
A lokal ni tur chu kan nghakhlel em e
Ka riang e, hun tiam dar tikim tawh mai rawh
Khawvel boral meka nun zuam lovin ka rum
Mu anga len ka nuam Lalpa ramah

A hun lo thleng tur chu ka nghakhlel hle
Lawmna pialral min hruai kai ang
Aw then lovin lungduhte nen
Chatuan par tlanin Lalber kan awi ang


Then 2-na Khawhar hla
Rawngbawlna lam hlaah thawhhlawk hle lo mahse khawhar hla, lengkhawm hlaah chuan a thawhhlawk hle. “Kristian hlate pa” tia an vuah Ira.D.Sankey te chu phak em lo mahse Mizo lengkhawm hla bikah hi chuan “Lengkhawm hlate pa” tia vuah phu berte zinga mi a ni ve ngei mai. A hla phuah lar zualte (Khawhar hla bikah)
1. He lei hi chatuan ram a tling lo
2. Khawpui tuallai a leng hnu kha
3. Han thlir teh u romei
4. Thlalera lungngaite zawng khan
5. Ka taksa lungngai mahsela
6. Ka Lal Isu hmelma karah
7. Tap lo thei ka ni lo
8. Tlang a dang lung a leng
9. Awmkhawmharin lung a leng
10. Khawvel chhuahsan ila hnuting hawi tawh lovin
11. Zaiin ka awi ang hun ralte
12. Hringhniang an liamna thlafam khua
13. Thihna Jordan kamah...

Hla phuah thiam a nih mai bakah zai thiam tak a ni bawk a, hla thluk siam a thiamin a hlate sak a nuam hle. Khuang pute leh lengkhawm zai boruak tur thlir thiam tak chunga lengkhawm hlabu siamtu ten hla key inzawm tha deuhte zawn buai vak ngai lova indawt thei ang bera an remkhawmnaah pawh Saihnuna hla aia number inzawm tam hmuh tur ala awm lo. Hetiang hlabu siamah hian Saihnuna hla te hi vawi 3 emaw vawi 4 emaw a zawnin an dah fo mai. Lengkhawm hla, zai hruai leh khuang vuak lam chena hriatna leh thiamna ril tak nei, Pu C.Manvela, Champhai Kahrawt chuan hla sak nuam, a thluk inla mar thei ber nia a hriat anga hla No. a remkhawmna “Mizo ro hlu” Lengkhawm hlabu a siamah No. 1- 10 ah Saihnuna hla 6 ten hmun an chang, a bak Kamlal 1, Upa Zosiama 1, Rev Bawka 1, Patea 1 (Hei hian midang hla phuahte a tha love tih kawhtir loh tur)

Lusunna hla bik Saihnuna siamte hi thlir chipchiar vak lovin hlawm 2-ah a la then theih a. Chungte chu thupui pahnih “Lusunte hnemna hla” leh “Tahtirna” ti angin a sawi theih. Hetiang hla chi 2 te hi thlanlung ziak anga teh khinin in han zir leh ang.

Saihnuna hla a thlanlung ziak chi hnihte :
“Hmelma hnuhnungber tihborala awm tur chu thihna hi a ni” 1 Kor. 15:26 Lusunna hi hnamtin tan hmelma a ni tak meuh mai. Mitin mai hian lusunna hi na kan ti takzet a, kan tap lo thei lova, kan hnar ngawt thei si lo, khual duhawm lo ber, mitin hnena thleng lut zel tur chu a ni phawt mai. Taksa thawhlehna ringtute zingah pawh lusunna hnemtu atan van lam ngaitute leh lei lam thenrual ngaitute an inzat thuak awm e. Chutiang taka thihna tuartute nimah ila hriatrengna thlanlung ziak danah thihna tuartu dinhmun lam aiin a vuiliamtute phungthluk leh mawi zawnnain kawngro a su fe zawk. Thlanlung ziak tam berah “Lalpa hnenah a chawl ta” kan ti thin. Hetiang deuh hian lusunna hla kan neih, kan hman lar ber berte pawh hian thihna leh vanram min zawm sak a, hnemtu atan lei mite aiin van mite min kawhhmuh bawk. Saihnuna hla (Lengkhawm hla bik) tamberah pawh hian chutiang tho chu a nih laiin a hla thenkhatah erawh chuan mawihnai taka thlamuanna thu a hnem ngawt a ni hauh lo mai. Hei tak hi Saihnuna hla danglamna a ni. A hla thenkhatte hi chu lusunte hnemna hla tih aia lusunte tahtirna hla tia vuah awm a awm nual mai. Pathian thu Rom 12:15 in “Tapte tahpui” a tih laite hi a lo lana deuh bik nge a hlaah hian a bul atang atawp thlenga thlamuanna thu awm hauh lo, mihring taka thihna tuar a hmachhawnna hla sap hovin “Elegy” an tih ang a awm fo a ni. Saihnuna hian lusunte dinhmun a hmuh ang takin thlanlung ziak sak ta se.
     Zion hlim thla an bel hmangaih lungduhte chuan,
      Ralmuanna tlang chunga lengin an awi;
      Ka nghakhlel e chu rammawiah chuan aw,
      Kan la leng za ang a.

tia hla a phuah sakte thlanlungah chuan
      Kan hmangaihkan then tak
..............................................
      Hlim taka awm ho reng kan duh laiin
      A hmangaih Lalpan a hruai ta
      Lalpa ramah kan intawk leh ang

tiin a ziahsak duh hmel hle.
Pa pakhat fapa duhawm tak chan chuan “Pathian hi Bak anga hawl thlak theih nise ka hawl thla tawp ang” a ti. Chutiang taka thihna tuar thiam lote tan chuan thamuanna thuchah leh thlamuanna hla in awmzia a nei tak tak lo. Chuvangin, mawihnai taka thlamuanna hla a hnem ngawt ai chuan an thinlunga tahtir hlerh hlerh hi a thil tum a ni fo tih a hla atangin ka hmu thei.
Ar ang ka vai run chhung zauvah hian
Vangkhawpui tual nuam angui e
Lenrual ka ngai vawng vawng

Chun leh zu lovin engtin awm ang maw
Zing khaw eng zam thim khaw tlaiah hian
Kei ka nau chun lo chuan tlei ka ring love

     tia hla a phuahsakte thlan lungah chuan
Ngaih em em ........ kum .........
Thih ni ..........
Kan va ngai tak che em!

ti ang vela a ziahsak mai a rinawm. Mawi hmang taka “Lalpa hnenah a chawl ta” tia thlanlunga inziahsak hi kan phu meuh em?? Lusunte hnemna hla a siam tam ber hi thlarau mita thlir pawha tawmpui nuam tak an nih laiin thenkhatte erawh chu tawmpui chi rualloh, mihring taka tawmpui nuam tak, tahtir vawng vawngtu hlate an ni hlawm.
Lusun thihna tuarten an chim hneh hle ni tur a ni, Lal Isua thih niah meuh pawh a pa chu mihring anga lungngai tura suangtuahin
“Ka Lal Isu hmelma karah Eden sual hliam a
Thla i fam ni khan van khawmpui Elsadaia chu
Engtin awm maw i dung thulin...”

a hringtu nu chan pawh mihring tak leh mizo taka dawnpuiin, khawhar lenpui turin a inbuatsaih der mai
Tlante mi hrang an fam ni hian,
Zion Lal chun nena riang chu;
Tuar pui turin i kal ve ang.

Then 3-na Lengzem hla / Lenglawng hlate
Lengzem leh lenglawng hlate hi chu tlangpui takin han tarlang ila. Pawlhla :-
Salvation Army, YLA, Lushai Scout, V Force hlate a siam a. Lengzem huang chhungah Love song dik tak a ni e tih theih hla 2 a tel bawk. Buhtuh hla, Buh seng hla, Nau awih hla, Samdala, Chhura, mimal chawimawina, fuihna, Bristish sorkar fuihna, tawngtaina leh testimony hlate a siam.

Hla dang tih huang chhungah hla 2 kan zir ang.

1) Testimony hla : “Zaiin ka awi ang hun ralte zawng chu”
He hla hi a hlabu 51-naah a awm. A sak a nawm em vang nge kan ngaihtuah chiang lo zawk, khawhar hla emaw tiin mitthi lumenna leh khawhar inah sak a hlawh phian mai. He hla hi lusun hnemna hla ni lovin Testimony hla a ni. kan sualnate chu chhiarsen rual loh, phek tam taka ziak nimahse Lal Isua felnain a thai bo a ni. Chutiang chunga Pathian duh loh zawnga awm fote chuan hremna an tawk dawn a ni tih ngaihtuahnain hla hi a siam a ni. He hla chang 3-na tlar tawp ber “Thlafam min hnem la khua vartir ang che” tih hi famngai tih tur a ni e tia lo siam danglam ve ngawt an awm nual ta mai. Thlarau boral tur chhamdam tura a sawmna a ni e. “Thlafam” tia ziak lovin ‘Thla fam” tiin dah ila a fiah deuh awm e.

2) Awithangpa te hun atanga an lo chin tawh, Mizo hla siamtu larzual ten an chin tam loh tak, tun hnua Political Party ten an lo chin tak, hla in phuah elna ‘Satire’ an tih zingah chhiar theih, sakhaw lam nghawng thil a nih avanga ‘Polemic Song’ huang chhunga dah chi Saihnuna hla ah hian a lo inphum reng mai. Kum 1928 bawr velah khan chheih zai/ Tlanglam zai chuan Kristian te a chawk buai a, hei hi kohhran lam pawhin a ngai mawh hle ni tur a ni. Kum 1928-s (Bungzung) Pastor Bial Khawmpuiin a phal loh 10 a tarlan zingah ‘Khawvel lam hla sak/ Tlanglam hla sak tih hi a lo tel tawh a. 18-10-1931 Leng Kohhran minute ah chuan “Tlanglam hla’ sak avanga kohhran a\anga thla ruk(6) chhung chawlhtir te hming a tlar dul mai bawk. Hetih hun laia Tlanglam Hla lo chhuak chu hetiang hi a ni.

“ Nang a zalna Bawng in tlawm hnuaiah,
Kei ka zalna thadangi ir no;
Tai nemah ka chan a u zawk e Lal Isu”

( Saihnuna hlabu No.24 phuah chhan Phek -94)
Hei hian Saihnuna a ti thinur hle a, hla thiltihtheihna a do let turin – hla a han siam ve ta a. A hla phuah chhante a tarlan zingah hrilhfiahna a uar lem loh lai a he hla bik a phuah chhan leh a phuah dan changtin hrilhfiahna a han tarlang bik hian a khat liam ve hle a ni ang tih a rin theih.

Chang 1-na : Tlanglam hla sa tute chu Vanram leh hremhmun buk sakin…

“Setana khaw ruai ropui tur chu,
Chatuan thim khek sualin a bawm;
Ka Lal min sawmna ram chu,
Lili parmawi Lalnunnema’n a bawm” a han ti a.


Chang 2-na : Zu hmunah thlarau nunna aawm loh zia leh Pathian ka a thutin chhuak chu nunna a nih zia in a han umzui leh a.

“Kan ram chawltui lungmawl dawn chang niah,
Nunna thu leh hla reng a awm lo;
Pa Pathian ka a thu tin chhuak chu,
Khuai ai pawhin a thlum reng ang.”


Chang 3-na ah : Kristian te elsen chu huaisen thlak tak, Pathian thinur-na tawng ngei tur an nih zia leh an huaisenna leh an zu bel chuan a chhan loh tur zia hrilhin - Chhantu huaisen ber Lal Isua pan turin a han sawm zui a.

“Tih elna thungrulh ni lo thleng tur chu,
Hlauvin ngaihdam thu dilve mai rawh;
Phen tur tha hausen dang an awm lo,
Hling phiar khimmawia lo chu”

Thuthlunghlui hi thuthlungthar hlimthla an lo tih angin, Rock Music do letna atana Kriatian Rock Music lo chhuak ta te, Rap Music do let na atan Kristian Rap Music lo chuak te hi Saihnuna hla ‘Polemic Song’ kan tih te nen hian a lo in hlim thla reng a.

HLA PHUAHTU CHUNGCHANG ZIRBINGNA
Hla inchuh, “Hla phuahtu inchuh” tih hi hun engemaw lai atang khan Mizo te zingah ti ti lar tak a ni ta reng mai. He tawngkam hi “inchuh” ti anga sawi theih ni mahse a nihna takah chuan hla phuahtu nihna chuhtu leh humhalh tum tute inkar thu mai a ni. Thenkhatin an chuh a, thenkhatin an humhalh tihna a nih chu, chuhtu leh humhalhtu chu an inbauh a, an in ngur a, a tul dan a zirin an insual bawk. Keipui no hruai riltamin a note nen an eitur, hah taka a sehhlum sa chu a aia lian leh chak zawk sakeibakneiin a rawn chuh phei chuan a chhuhsak nge nge thin.

Hla pawh chu a phuahtu nilo zawk a phuahtu ni anga tlangthan tir tuma thahnem ngai leh hetiang lama thawk zo tak an awm thin avangin hla pakhat hlabu danga chhut anih vanga danglamna nei reng reng silo a phuahtu hming tarlan inang hauh lo a awm ta fo mai. Mizo lengkhawm hla kan neih te hi Lusun, khawhar te hnem nana kan hman mai bakah School, College, University thleng zirlai atan sengluh an ni ta zel a. Zirlai atana sengluh tlak leh itawm tak tak, a phuahtu tarlan dan inanglo avanga zirlaibu a telh ngam loh hla tha tak tak a awm ngei pawh a rinawm hle.

Saihnuna hlabu a tel, a hla phuah ni ngei a ngaih hla 7 lai te chu midang phuah anga sawi leh ziak a awm. Hla 5 (panga) Damhauhva phuah anga sawi te leh hla dang 2:-
1) Fiairatui hla - Rihlipui hi thlafam
2) Thalfavang kawl eng
3) Ni leh thla leh arsi
4) Pathian ta a ni he In hi
5) Kan sawmfang a eng siau e.
6) Han thlir leh u romei..........Liantawna/Chhunthanga
7) Hrinhniang an liamna thlafam khua - Pastor Chhawna

HLA PHUAHTU CHU TUNGE ????????

A hla te chipchiar taka zir chianna hun hnawt chep khawpin Hla phuahtu lam chhui nan hun leh ngaihtuahna ka hmang a, ka chhuina in a vawrtawp thleng lo mahse ngaihdan nghet tak siam theihna tur chu hmuchhuakin ka inhria. Hla phuahtu ka chhuinaah hian thil hmuh leh hriat ka ngah hle a.Mi sawi zawng zawng pawm dawn ila Saihnuna hla ni ngai reng reng lo a kan ngaih te pawh a hla anga tarlan tur a awm nual mai. Mi sawi apiang lakkhawma phuah rem tum ngawt chu thil tha a nilo tih ka hria a, chutianga thil ka hmuh leh hriat engemawzat chu tarlang lovin ka ngawihbo san ta zawk a ni.

1. Han thlir teh u, Romei :- He hla lo pian chhuah danah mi hrang hrang thu ziak hmuh tur a tam ta hle a, a biktakin Saihnuna phuah nilo anga sawitu leh ziaktu ten thahnem an ngai hle a, hnu hma pawh an ngah ta hle mai. A ziak tam lam lam thu pawm tur nise hla phuah ngai reng reng lo te pawh hla tha tak kan phuah tir mai dawn ni te pawhin a lang ta.
Hetianga thu ziak tute thu lakna ber hi Brig. Sapliana(L) a ni a, a ni hian ‘MIZO HLA PHUAHTU LEH KEI’ tih lehkhabu 1998 Copy 1000 a siamah he hla lo pian chhuah dan hi thui takin a ziak a, chu bakah he lehkhabu ah hian hla phuah thiam mi 36 lai a biang biak dan leh an hla phuah thenkhat te a tarlan zingah hla phuahthiam ni hauh lo, hla phuah lama an sulhnu hmuh tur awm reng reng lo Liantawna leh Chhunthanga te hming a tarlang ve tlat mai a, an mahni ngei a biang biak dan te pawh a tarlang nghe nghe a.He thu ziak ringtute thu lakna ber Sapliana thu ziak then khat leh thil tul dangte chu i han zir chiang teh ang.

  1. 1934 velah Kawlkhuma In, Kulikawnah ama pindanah a awm laiin Chhunthanga ava lut a, Chhunthanga chuan, ‘Leng khua a awm ka ni a, kei chu Kohhran hovah thalai hruaitu zingah ka awm a’ tia insawi angin a ziak a. Kum 1934 ah Kohhranah Thalai an la ding lo. Brig. Sapliana hian Chhunthanga hi Kohhran thalai hruaitu anih tir hma lutuk deuh. ( Mizo hla phuahtu leh kei, Pages 44, para 3)
  2. Brig. Sapliana’n Leng khua a a kal tuma Liantawna te nupa hmu ang leh kawm anga a insawi hi a mak hle. Liantawna hi kum 1936 lo tur an vah laia thi a ni a, a ni leh thla hriat chian theih tawh lo mah se 1936 January thla a nih hmel. Brig. Sapliana nu leh pa te hi kum 1935 October thla ah Biate atangin Leng khua ah an pem a, hetih lai hian Sapliana hi hna pawimawh nei anih avangin hmun dangah a awm a, Liantawna damlaia Leng khuaa kal anga a insawi tlat mai hi thil ni thei a ni lo.( Mizo hla phuahtu leh kei, Pages 50, para 3) Hemi chungchang Pu VL Hmangaiha’n a sawipui na ah pawh Brig. Sapliana L chuan “Hmun dangah tal ka hmu aniang” tiin a chhang. 
  3. Chhunthanga’n Saihnuna a mumang hrilh a hla siam tir tura a ngen thu leh Saihnuna a beidawn hnua Liantawna te nupa a kawh hmuh dan “Chhim Veng lama ka hla phuah min sak lar sak tu ber Liantawna te nupa”a han ti te hian Chhunthanga leh Liantawna te hi in hre ngai reng reng lo an ang tlat. In thian tha khaw khata awm an ni si a. ( Mizo hla phuahtu leh kei, Pages 48, para 1) Tin Liantawna Chhim Veng a awm anga a han tarlang ngawt pawh hi thil mak tak a ni. Leng khua pitar, putar tumahin veng hming a ‘Chhim Veng’ a awm hria an awm tlat lo. Hetih hun lai a Lal In hmun awmna te, Liantawna In hmun awmna te leh Chhunthanga In hmun awmna te hi a ram leilung pakhat mah tih danglam a la ni lova. Tunah midang In ding tawh mah sela a ram leilung te hi khuanu siam, la danglam reng reng lo a ni. Hetih hun lai a Lal In hmun atang hian Liantawna In hmun hi Chhim Veng han tih chi ziazang a ni lo ve.
  4.  MUP Tlangau February 2010 chhuaka Vawmhleia MUP Secretary, N. Vanlaiphai in Chhunthanga inriak Lalruala pawh tunah Serchhip a la dam anga a han tarlang ngawt mai te kha thil mak tak a ni. Pu VL Ruala Serchhip hi kum 1932. 25 December ah a pianga (December 25 a piang anih vanga a hming pawh pu a ni) Chhunthanga nupui Lawngthluaii hi Ni. 4. 10.1931 ah a thi a, 1932 a piang, 1931 a khawhar in han riahtir tlat mai te hi thil mak tak a ni.
  5. Chhunthanga thlan lungah he hla phuahtu anga ziah ani. Hemi chungchanga Pu VL. Hmangaiha Leng Khua in Pi Zahuali d/o Chhunthanga a zawh fiah naah, ‘ Ka pa hla a nia ka tia a phuah tiin an ziak ringawt anih kha, a phuahtu ka ti ngai lo’ tiin a chhang tak a ni.

He hla lo pian danah sawidan dang a lo awm avangin Saihnuna fapa Lalchuanga ngei pawhin Chhunthanga hi sawifiah ve turin a ngen a, a chhan lawk loh avangin Pu C. Liantluanga E. Lungdar High School zirtirtu chuan kum 1980 kum khan Chhunthanga hi lehkha a han thawn a, Chhunthanga chhanna lehkha chu hetiang hi a ni :

To,
       C. Liantluanga

 I lehkha ka lo hmu a, i thu min zawh pawh ka lo hria a. Lalchuanga pawhin min rawn zawt a, mahse ka la chhang lova. He ka lehkha hi lo inhrilh ula, in lo hriat tlan atan ka han ziak a ni. ‘Han thlir teh u romei zam karah khian’ tih hla phuahtu hi Saihnuna a ni. He hla hi mumanga ka hriat a ni. Miten min tuarpui em em a, U Saihnuna te, Liantawna te hovin an ngaihtuaha. U Saihnuna’n a han siam ta a. Liantawna hian a tanpui nge ka hre lo. A (Saihnuna) hla phuah bu ah chuan a in ziak a ni. Liantawna te nupa, Kapthawma, Lalruala, Zasangi, Chhunruaii, Chhunmawii, Salkungi, hengho hi zaithiam thiau an ni a. Min rawn kova, min sak khuma. Hemi zan hian ka lam ka lam mai a ni. Ka hla a ni a, phuah thatu U Saihnuna.



                                                                                      Sd/-
                                                                              Chhunthanga
                                                                          N. Letpanchhawng
                                                                   Kalemyo Township, Burma
                                                                             15. 1. 1981

Pu C.Liantluanga hi tunah Eco & Statistic Deptt. ah Research Officer niin Aizawl, Venglaiah an awm mek a.Phone no. 9436197355 ah zawh fiah theih a ni. Pu C. Liantluanga hian Fiaratui hla chungchangah pawh Brig. Sapliana sawi, Apa hnen atanga a hriat Saihnuna phuah ni ngeia a sawi laiin, Damhauhva phuah anga a ziak leh tlat si mak a tih thu a sawi nghe nghe. Tin Pu C. Liantluanga hian “Han thlir teh u romei” tih hla chungchang ah Saihnuna hla sakpui ber thin Pi Zasangi Leng khua ami a kawm tum pawh in Saihnuna phuah anih zia a sawi thin.

Saihnuna’n hla a siam hnua Chhunthanga han sak khumtu Chhunthanga’n lehkhaa a tarlan te zingah Zasangi hi a damrei hle a, August ni 14. 2007 khan Leng khuaah a boral a. He hla chungchanga kawm hlawh ber pawh a ni reng a ni. Ani pawh hian Saihnuna phuah anih zia bak a sawi ngai lo. Pi Zasangi chiang taka kawm thin tu te zingah Pu J. Laldula Sailo E. Lungdar High School Head Master pension pawh a la dam e. Hre fiah duh tan Phone No. 262361ah zawhfiah theih a ni. Tin he hla lo pian dan ah titi dang a awm thin avangin Pu H. Hrangthuama E Lungdar, Saron Veng pawhin Saihnuna hla sak pui ber thin Pi Zasangi hi a dam lai in Leng khua ah a kawm a. Pi Zasangi hian Saihnuna phuah anih zia a lo hrilh thu Run lum MHIP Chanchinbu June 2007 chhuak ah chiang takin a rawn tarlang tawh bawk ani.

He hla hi thenrual tha te nen an zir thiam hnuin Thingsaiah an zinpui hasa ber. Hemi tuma Saihnuna hova an zin tuma tel ve Pi Lalawmi Leng Khua(8. 2. 2004) boral ta pawhin a tu leh fate chiang takin a hrilh a, tunah an la dam hlawm e.

2. Hrinhniang an liamna thlafam khua :- He hla hi Pastor Chhawna phuah ni anga ziak hriat theih chinah mi 2 an awm. 1) C.Lalbiaknema (Mizo Kristian hla phuahtute- 2001 Copies-1000). 2) Samuel Saithuamliana (Vanglaini 25-4-2009). An ni pahnih hian Pastor Chhawna Dairy a inziak an hmuh, a fapa Sapbela kum 1931 a thi sun nan a phuah angin an tarlang.

Pastor Chhawna sulhnu, a thu ziak hi Dairy a ni thei a ngem? Han zirchiang nghal ila. Sapbela thih kum hi Kum 1931 ni lovin 1932 zawk a ni. (Source Pi Lalzuiliani D/o Pastor Chhawna) tin, Chhawna kutziak ngei ni a tarlan ah hian, “ Ka kut a khur a, ka thai buai leh thin, chhiar a har ang” tih Scaned Photo copy Vanglaini 25 Sept. 2009 ah tihlan a ni bawk. Hengte avang hian Pastor Chhawna thil ziak hi nitina a hun tawng leh thil thleng te update a chhinchhiahna ‘ Dairy’ tia han vuah chi chu a ni hmel lo. Hun rei tak, thangkhat lian zet ral hnu a, a sulhnu te chhui kira a ziah a ang hle a ni. Chuvangin, hriatchhuah dik loh palh leh tihsual palh a awm thei ang tih a rintheih.

Pastor Chhawna hian Phulpui dai Leirekkawn a inlarna a hmuh hmasak berah fapa 4 leh fanu 3 pek a nih tur thu a dawng. Hemi ang hian fa a nei ngei a ni ang tih rin theih turin a thlanlung kum 1982 a phunah a fate 7 (pasarih) hming tarlan a ni. Hla phuah hialna tham Sapbela hming erawh tarlan a ni ve lo. Pastor Chhawna hian inlarna a dawn ang lo deuhin fa 11 lai a nei a, 4 te erawh chu hlamzuihin an boral hlawm – 1) Sapbela 2) Laltanpuii 3) Vanlalrema 4) Ani hian hming a nei hman meuh lo.

Thlanlunga Sapbela hming an tarlan ve lohna chhan Upa Zoramthanga (Chhawna tupa) telephone a ka zawhna ah chuan thi tawh hming an tarlang lo mai niin a sawi. Hetih lai hian 1982 a lung phunah hian 1968 a boral Khumtiri hming chu tarlan a ni thung.

Zofate zinga Pathian thlarau chenchilh nasat berte zinga chhiar ngam Pastor Chhawna hian he khawvela mihringte nun leh a piahlam ram a hmu chiang hle a. A hla phuah ah te hian lei mihringten lungngaihna, \ahna leh thihna an tawh te chu a piah lam, lungngaih awm tawh lohna ram nen a suihzawm zel \hin.

1. Nakinah khua a lo la var ang,
Tih ka hriatin ka \ah lai ka bang \hin.

2. Lungngaih tuipui a lo len lai hian,
Ka ngai che ka chhandamtu duhawm.

3. Thlaler ram ro leh ka buaina,
Hnutiang hawi lovin ka pel ang;
Ka chhandamtu ka pan zel ang.


Mizo ten nupa tang\hen nat zia sawi nan “Koki sahthlak ang” an lo ti \hin. A nupui a hlimpui em em \hin, fa duhawm tak tak hrin saktu, a hming a lam fo \hinin a boral san meuh chuan a tuarna hle ang tih a rin theih, Chutianga a nupui a sunna hla ah pawh hian – Lei taksa chu boral mahse thlarau taksa a a lenpui tur te chu mitthla nghalin, chu ngei chu hmuh a chak thu hetiang hian a han puang chhuak leh a.

“Rihsang mual liam hnu ngaiin ka \ap khawvelah,
Sakhmel parang a vul leh tur chu;
Hmuh ka nuam e Beramno leh,
Angel var nen khawpui tuallai a leng te chu.
(Hei hi a phuah hnuhnung ber a ni)

Moab kawna diar thlauh, khawvel thil ti a chhar duh lo tu, \awng\ai a ‘ka Pathian’ ti hlei thei lo ten tlanglawn taka ‘kan Pathian’ kan tih ve lai a, “ ka Lalnunnemte” “ka Lal riangvaite” ti ngat tu hi – Lusunna hla a tawp thleng inhnemna thu tarlan hauh lohna hla – “Kei ka nau chun lo chuan tlei ka ring lo” “Bawihte nang nen kan lenna run hi, thinlai ti riang lungtileng an chang ta e” ti a luangliam mai turah kan ngai phal dawn em ni?

He hla hi Saihnuna hlabu compiled by Lalchuanga, Ex Chief of Leng (Saihnuna fapa) ah No 52 naah tarlan a ni. Saihnuna’n he hla a phuah chhan hetiangin a ziak. “Ka nau Lallura chuan fapa mal a nei a, a duhawm lai takin a boral ta hlauh mai a, kan ui em em e, kan hrilh hai em em bawk a, he hla hi ka phuah a ni” tiin.

Lallura fa boral ta hi Lalhnuna a ni a, ni 13-4-1937 ah a piang a ni 2-6-1938 a boral Fapa neih chhun a nih bakah kum khat leh thla hnih mi lai chu nu leh pa leh \henrual chhungkhatte tan pawh lawm hlawh rual tak a ni tawh reng a ni. Pu Lallura nupui Pi Vankungi pawhin he hla an sak apianga an fapa Lalhnuna an hriatchhuah \hin thu leh he hla in a lunglen a kaihthawh \hin thu a tute leh \henrualte hnenah a sawi \hin. Dr. K.Lalbiakzuala (BZ-A) pawh hian hetianga a pi thusawi hi a la hrereng a ni.( Pu Lallura hi Dr. BZ-a pu a ni). Tin Pu Lallura fanu Pi Lalrumi (hla phuah chhan Lalhnuna chhang Dr.BZ-a nu) pawh in he hla midang phuah anga sawi lo awm ta chu a ngaimawh hle a. A dam lai ngeia sawifel a duh thu a sawi. Pi Rumi hi tunah E.Lungdarah a la dam a engkim a la sawi thei a ni. Hetiang taka ngaih leh ui hlawh anih avang hian Pu Lallura te hian Lalhnuna hriatreng nan an tupa (Dr BZ-a chhang chiah) hmingah Lalhnunpuia an sa leh a ni.

He hla hi original-ah chang thum leh thunawn nei a ni a, a bul atanga a tawp thleng hian thlarau chawlhna lam leh thlamuanna thu a tel lo a ni. Hetiang hla bawk hi Biate khua Lalpuia fate thi sunna a phuah sak “A ngui ruai e” tih hlaah kan hmu bawk. Hei hi Saihnuna hla danglamna tak pawh ani reng a ni. “Hringhniang an liamna tih hla hian thlarau lam chan tur leh thlamuanna thu te a tarlan loh avangte pawh ani ange. Biakrinawma s/o Saizara Leng khua a mi ni 6.10.1963 a thi lumenna ah pawh Leng kohhran upa Engmawia chuan sak a lo phal lo tawh a ni. Hetiang deuh hian Upa Selluaia Kum 86 Serchhip kawnpui pawh in Kohhran thurun nena inmil lo a tih avangin khawharin a sak fo chi ah angaih loh thu a sawi.

Hetiang anih lai hian hlabu thenkhatah chang lina a lo lang ta tlat mai a. Hetiangin -
Chatuan Elsadai vangkhaw tual nuam chu
Hmuh ka nuam dawntuai par ang vulna
Rianghleite chun ngai lova an leng tur chu

Hetianga hla chang dang rau tak mai lo awm ve ta hian midang kutchhuak a lo tlazep ve ngei ani ang tih a rin theih.

Rila rah te ngei thihna in a hringtu nu leh pate thinlung a khawih nat tur zia leh nausen laia thi te thlarau awm dan tur a suangtuah pui dan hi thlarau mita thlir chuan tawmpui harsa tur tak a ni fo mai-

1. Kei ka nau chun lo chuan tlei ka ring lo ve.
2. Thlir zel ila rairah chun ngai an lenna.
3. Chun ngai chunga salem vangkhua a lawi tur chu.
4. Hmuh theih chang se chun leh zua tello va,

    Hrinhniang rairah run chhung zawng chu fang mah ila;
    Lung a awi chuang lovang \ahna a sei thlawn.
5. Chun leh zua rawn lova rih sang kai chu
    Arem love awmhar khuarei ka dawn changin
    Hnutiang hawi ve ang maw zamual liam tur c
hu.

“Hringhniang an liamna thlafam khua chu” tih hla hi Pastor, Kohhran Upa, rawngbawltu piangthar \ha tak, an fa, nausen boral sunna atana tuin emaw a phuah sak ni ta se, a dawngtu tan hla \ha tak a nih theih laiin, he hla in van lam thil mawi leh \ha mihringte hnena hlan a neih hauh loh avanga an khawp kham lohna chuan chu hla \hatna pawh chu a hliah bo theih mai a rinawm hle a ni.

3. Fiaratui hla, “Rihlipui hi thlafam lengkaina” :- Engtik lai atangin nge Saihnuna hla nia ngaih thin te hi Damhauha hla anga sawi rik a lo nih tak, tih hi chhui chian a har hle a. Farkawn leh Sazep lam mi hlui te hriat dan chuan 1960 vel atanga lo richhuak niin an hria. Hei hi Saihnuna boral hnu kum 10 (sawm) vel tihna a ni.

Damhauhva’n he hla a phuah dan mi rinawm tak takte hnen a sawi, Pu B.Lalthangliana’n Patea leh Damhauha hnuhma 2005 lehkhabu a a lakkhawmte hi han zirchiang ila :
  1. Hrangthiauva, Damhauhva’n a phuah tirha a zirpui, ahnungzui bertu inti in Thangthuama hnena ziaka a hrilh dan, “He hla hi Khawbungah Damhauhva hova an zir thiam vek hnuin Saihnuna leh Thawmliana, Thekte lama Lal inkhawm haw lam in Khawbung ah an rawn fin ve a, Saihnuna chuan tha a ti hle a, a siam rem ngai te siam rem in Leng-ah a hawn ta a” tiin (phek 128, Paragraph 3&4)
  2. Kum 1964 a Damhauhva tawngka ngei hria ni a insawi C.Vulluaia sawi dan “ Damhauhva’n he hla hi a phuaha athluk te a siam fel vek hnu in Saihnuna hnenah(Leng-ah)a tlanpui a, Saihnuna chuan tha a ti hle a, kel in a ai ta a” tiin.
  3. Zohmangaiha, IRS hnena 11.Aug.1966 Damhauhva sawi dan “ Fiara tui hla hi a thianpa, Leng Lal, Saihnuna chuan a lo hriatin a duh em em mai a, hei chu ka hla chiah a nih hi tiin Damhauhva phalna in vawkin a ai ta a ni”. a hmun a sawi lo.
  4. C.Lalhmuaka, Khawbung H/S Hdm. hnena a sawi dan :- He hla a phuah hnu hian Biate Lal conference ah Khawbung Lal, Rochhuma hnungzuiin a kal ve a, he hla hi Biate Nuthlawi ho a zirtir a, an zir thiam vek hnu in Saihnuna chu a lo tel ve a, tha a ti hle a, Leng-ah hruai pheia vawk a ai angin.
  5. Brig. Sapliana hnenah he hla ‘Fiara tui’ hi Saihnuna hian Sial a lei dil angin a sawi bawk.
Damhauhva tawngka ngei hretu mi 5 (panga) te thusawi atanga thil mak tak lo lang ta te chu :-
  1. Hrangthiauva hnena Damhauhva sawi dan chuan an zir laiin Saihnuna’n ava fin ve na hmun chu Khawbungah anih laiin C.Lalhmuaka hnena asawi dan chuan Biate ah a ni thung.
  2. Hrangthiauva hnenah he hla hi Saihnuna’n Khawbung atanga Leng khuaa ahawn laiin C.Vulluaia hnena a sawi dan erawh chuan a mah Damhauhva’n a phuah zawh veleh Saihnuna hnenah (Leng-ah) a tlan pui thung.
  3. C.Lalhmuaka hnenah Biate atanga hawn phei a vawka ai anga a sawi laiin C.Vulluaia hnenah amah in Saihnuna hnena tlanpuia kel a ai angin a sawi thung.
  4. Zohmangaiha hnenah vawk a ai ang a a in sawi laiin C.Vulluaia hnenah Kel a ai ang in a insawi thung.
Fiara tui hla hi Saihnuna, leng Lal hian kum 1937 ah Khawchhak lamah Welfare Commitee hmanga an kal tuma a phuah a ni a. Saihnuna hian Fiara tui hi, tui tui tak leh hmingthanga tak, mizote rilru a hmun luah thuk tak a nih zia te, India sipai atang mizo tlangvalte pawhin hmun hla tak atang pawhin Fiara tui hming chhal in vairam tui te chu in thin in an lo inbual bawk thin a ni tih te chu hre reng in, heti taka tui hmingthang, Fiara tui hmun ngeia a han thlen chuan a tui chu a kut ngei a suak a, han thlah leh in
“Luang ang che aw, damte’n luang del del la...’
“Thlangkawrvai reng dai kawmah...Hmingtha hluan thang”

tiin a thunawn ahan phuah hmasa a, chutah hla thu dang han dap in, Rihdil, Lurh leh Tan tlang te chu a suangtuahna huang khata dahin ‘khi’ emaw ‘saw’ emaw hmang lovin ‘Hi’ hmangin “Rihlipui hi thlafam lengkaina - Nang Fiara tui .......” a han ti ta a ni.Saihnunan ‘Rihlipui hi thlafam leng kaina’ tia a hman chhan pawh hi hetiang hi a ni. Welfare Committee hmang tura Farkawna an kal tum hian Rihdil an tlawh hmasa a. Rihdil chu ropui an ti hle a, chumi hnuah Fiara tui hmun an han thleng a, Fiara tui, tui ti chip chep, thal lai chuan a kang chat mai awm mange tih hial tur a luite ni si in dil lian tak Rihdil hmingthan lama a khum zia te chu mak a ti hle a. Rihdil,dil lian leh ropui tak mitthi kalkawng tih maia pipu te suangtuahna leh Fiara tui luite tak te ni si in Zofate thinlunga hmun a luahthuk dan te chu khaikhin in “Rihlipui hi thlafam leng kaina, Nang Fiara tui chhim leh hmar thlang, sakhming tlangsel chu a han ti ta a ni. Hei hi Saihnuna sawidan a ni a . Hetianga a sawi lai ngei hmu a hre tu Upa Kawlkhuma f/o Dr, K. Lalbiakzuala (BZA) chu E. Lungdar thusawi hi Video a kawl a ni. Hetainga hla chang khatna leh a thunawn te a han phuah hnu hian tun hma lama a thuihruai te nena an zin ho thin lai a he tui an lo in thin te hre chhuak in,
“Suihlungrual dawn hnu min ngaih tir,
Hmana nunhlui chul hnu kha.”
a han ti a. Hetah hi chuan Lurh leh tan tlang vela lunglenna satliah ni lovin Fiara tui hian hmun pawimawh tak a chang tlat a ni.

Saihnuna hi Lal chengvawng tak ani a. Hla a phuah dan leh a phuah chhan te fel tak achhinchhiahin ziakin a dah hlawm a. Hla phuah chhan mai nilovin thil chi hrang hrang record pawh fel taka neiin register No. thum lai a ziak khat vek a ni.Mi sawi dan emaw mi sawi chhawn dan emaw nilovin amah ngeiin hla hrang hrang a phuah te zingah Fiara tui hla a phuah dan pawh fel leh chiang takin ama ziak ngei chu hmuh tur a awm. He hla lo pian dan chu ahma lama kan sawi tawh te kha duhtawk mai ila. Ama ziak tifiah zual turin a hretute thusawi tlemte han tarlang ve ila. Unau thawnthu sawi pawh a danglam thin an tih angin Saihnuna phuah anih dan leh an zir dan sawitute sawi dan pawh inang chiah lo mah mahse zai khata luang turin ngaihruat harsa erawh a awm lo.

Kapkungi, Rev. Thansiama farnu chuan a nulat laia Farkawna an awm lai ngeiin Saihnuna’n, “ Kungi, hla thar ka nei e, zaninah kan thleninah i zir ho ang u hmiang” ti a asawm thu leh amaherawh chu a pain hmeichhia zana chhuah a phalloh thu te, hetia a pain chhuah a phallo chung pawha anmahni in a an zir chilh tak thu pawh a sawi. ( Fiara tui leh zofate nunkawng.by-Lalzuia Colney P-30)

Hemi nemnghet tur hian Pu Chhawnluaia (Pu Zadawla unaupa) chuan Farkawn zaithiam Kapkungi chanchin a ziakna lehkhabuah kum 1937 kumah Farkawna Lal ho an inhmuh khawm thu leh an thlen in chenin a tar lang a. Saihnuna’n he hla a phuah dan leh an thlen in Pu Zothanga hla phuah thiam (F/o Rev ZT. Sangkhuma pa) te ina Kapkungi te nena he hla an zir ho dan a ziak bawk. Tin hetia zana hla an zir ho hnu pawhin a tukah nilengin Kapkungi te in a an zir chilh thu a ziak bawk. Zaithiam Kapkungi chanchin -By Chhawnluaia phek 6&7 na.

“Mizo Jim Corbett” tihiala miten an sawi thin Mualcheng Lal Saihnuna Sailo chuan he hla chungchangah hetiang hian thu a ziak.


original scan copy from Saihnuna's monuscript...
Saihnuna Sailo hi 5th December 1982 khan a boral a. September 5th 1937chawlhni tia Saihnuna Sailo in a ziak pawh hi Calender table hmanga chhut pawhin a dik chiah a ni.

Saihnuna sailo in “a hla phuah chu kan zir leh ta a”  a tih chhan hi a hma ni chiah 4.9.1937 zanah Muallungah Thawmliana te nen an lo zir ho tawh vang a ni tih Saihnuna sailo thuziakah a lan bakah Pu Chalthuama (L) Muallung khua pawhin a hriatchian thu Pu. C Liantluanga hnenah a sawi bawk.

Vaphai Lal, Pu Lalrokhama chu hetih lai hian Lal niin naupangte a la nia, Saihnuna hla phuah chungchangah sawi tur a hre tam lo hle na a, a la hriat chhun erawh chu , “Saihnuna hi chu a mak mange heng laiah te hla tha tak arawn phuah reng mai a” tih hi a ni.Chu hla chu ‘Rilhlipui hi thlafam leng kaina’ tih’hla hi a ni Hei hi hetih laia titi lar tak anih thu Pu V.L. Hmangaiha, leng khua hnenah 27th November 2005 Sunday zing khan a sawi. Pu Khama hi tunah a la dam nghe nghe a ni.

4. Thalfavang kawl eng leh turnipui : He hla hi Damhauhva phuah tia ziak hmasa ber chu R.Sangthuama a ni. Ani hian 11.1.1965 khan nilengin a chenna inah a kawm. (Patea leh Damhauhva hnuhma page 132) Pu R.Sangthuama thuziak he lehkhabu a tarlan kan hmuh angin Pu Damhauhva hian he hla a phuah dan mi 2 hnenah hrilhin hla thu hrilhfiah ngai te pawh a hrilhfiah bawk.
Pu R.Sangthuama hnena a sawi dan “Lurh zo khi romei hian a bawm chiai reng a,” chuvangin “chatuan romei”ka ti a ni, Hei hi “chatuan romei” a tih awmzia a zawhna chhanna a ni.
Pu Lalhmuaka hnena a sawi dan - “Sa kawng tumah sawn Lal ropui Lallula huna feh kal duah duah ka mitthla in ka hmu a, Nula thingphur tlangvalin an chhawm a, hlim em em a an kal ho ka hmu bawk a, chungte chuan romei hi an hmu a, chu romei chu tun thleng hian kan la hmu zel a, a la zam zel bawk a, chuvangin “chatuan romei” ka vuah a ni” tiin.
                                                        Tuahpui vau a zem/ze/thinlai..........
Pu R.Sangthuama hnena a sawi dan - “Kan kawmthlang kawihthuang lui kam vela Rizap ngaw, Fartuah, vau leh tlaizawng par te nen khuan kan cheng za a, kan hmuh phak mai dai bulah mawi takin an par a, chengza, awmzaah ka in ngai a, chuvangin “Tuahpui vau kan zem thinlai a zing riai e“ tiin ka phuah a ni” tiin.
Lalhmuaka hnenah thung chuan he khawvela awm lo, chhawkhlei leh pangpar mawi bik, mita hmuh theih ang pangpar nilo te awmna khawvel a cheng angin a insawi thung.
Pi Hranmawii Damhauhva te thenawm nu chuan Damhauhva hla ngei a nih a hriat chian thu a sawi ve bawk.

Engpawhnise - Pu Damhauha’n he hla a phuah dan mi 2 hnena a sawi te hi han khaikhin ta ila-
Pu R.Sangthuama hnena a sawi ‘Chatuan romei’ chu lurh zo bawmtu a ni.
Pu Hmuaka hnena a sawi romei chu sa kawng tum, Lallula hunlaia nula tlangval feh kal thin ten an hmuh thin romei a ni.
Sangthuama hnena a sawi - Tuahpui vau zem tu chu an In atanga hmuh phak pangpar te anih laiin, Pu Hmuaka hnena a sawi pangpar chu khawvel dang a pangpar, lei pangpar ang ni lo a ni thung.
Hla phuahtu chanchin mi hrang hrang in inang lo deuh pawhin lo sawi ta se, hriat dan leh hmuh dan te a in an loh thin avangin a la hriatthiam awm deuh. Hla phuahtu berin mite hnena a hlanchhawn dan a danglam zel si chuan a dik ber hriatthiam a har hle dawn a ni, helam chu duhtawk ila.
He hla hi Saihnuna hlabu No.58 na ah dah a ni a. A phuah chhan a ziak bul tanna ah “Favang nite a lo in herchhuak leh a, rengchal te an lo kiu va, Romei zam tan leh ta te ka hmu a ka lung a leng em em a...........” tiin thui deuhin a chhunzawm zel a.
A hla bula ‘Favang’ a hmang leh a phuahchhan bul tanna atana ‘Favang’ a han hmang hian he hla hi Favang laia phuah a ni tih a chiang khawp mai.

He hla Saihnuna’n a phuahdan ama ziak baka sawichiang thei awm chu Upa Kawlkhuma E.Lungdar a mi a ni. (Pu Kawla thusawi hi video thlalak in vawn tlat a ni) A sawidan tlangpui -
Kum 1937 favang laiin Lailen tlangval Lianzika a bova. He mi bo hi a unaupa Dokhawnga Leng ram (Arsi mual) a buhsenga ram riak hnenah a kal an ring a, a zawng turin Lungdar tlangval 10 lai Leng lam panin an inbuatsaih a. Hetia an kal dawn hian Lungdar Lalpa chuan Leng Lal hnenah in report turin thurawn a pe a. An Lalpa thu ang ngei chuan an kal a, Leng Lal Saihnuna hnen an va thleng a. Hetih lai tak hi Leng Lal hian “Thalfavang kawl eng” tih hla a siam lai a lo ni a, amah a lo khat liam bawk nen, mibo zawng an nihna lam lo ngaihsak aiin a hla phuah chanchin ngawt mai a lo sawipui a. A thluk a siam zo vek tawh a, a han sa chhin a, an ni pawh chu zaipui a han tum hram a, mahse mibo zawng an nih avanga hla lam an ngaihsak hman loh thu an hrilh a. “Lalchuanga’n a Solfa-in han dah se ka rawn thawn dawn che nia” tiin an chhuahsan tak thu a sawi. An inkawmna thu hi ziah sen a ni lo.

Biate khua Laipuia fa thi te sunna hla an siamtir tumin hemi atana hla a lo siamsak “A ngui ruai e” tih hla an hawn rualin Saihnuna hla thar “Thal Favang kawl eng” tih hla Leng khua atanga an hawn phei thu Pu Hranga Biate khua chuan Pu C.Liantluanga hnenah a sawi. - Vanglaini ni 20 August 2011 Page-4

5. Ni leh thla leh Arsi
He hla hi Saihnuna hla bu No. 29-naah a awm. he hla phuah chhan he hla bu phek 96-naa inziak dan tlangpui :-
Kum 1936 September thlaah Pastor Bial khawmpui Leng khuaah a awm a, Bial chhung hmun hrang hrang atanga Palai lokal khawm turte Pathian faka hlim taka an awmho ni 2 ni 3 hnu leka an inthen darh leh turte chu Saihnuna hian a lo urlawk nasa hle a, “Kristian kan lo insuihkhawm hi van lal tihdan a ni” tihte ngaihtuah chungin he hla hi a siam a ni. He hla Saihnuna phuah a ni tih hrechiangtu, Pi Zakungi kum 78 mi, Lungkawlh khawchhuak 1953 - 1961 thlenga Sazepa awm, Sazepa an awm laia Damhauhva thlen In ber thinin a sawi dan. “Lungkawlhah naupangkum 12 mi lek ka nih laiin Lungkawlh nula ho, Lalthiangi, Chhunzovi, Saithangi leh mi dang (Hming hriat tawh loh) ten he hla hi
an zira, an zinga mi Pi Lalthiangi chuan, ‘Kan tlang ram thingrihnim lerah lelte a kiu ve” an tih zawh ve leh “ruai ruai mai” a lo ti a. an nui ta vek mai a, an zai hlei thei ta lova, hun rei tak he hla an sak apianga ‘Ruai ruai mai’ tih ching an awm phah tak thu a sawi. Tichuan kum 1959 Mautam kumah Damhauhva chu Sazepah zinin Pi Zakungi te Inah a thleng a, chhuata bawkkhupa mu chungin a ti ti thin a, hla phuah chungchangte a sawi tui thin hle a. Hetia a ti tinaah hian ‘Ni leh thla leh arsi” tih hla a phuah anih thu a sawi ri ta hlauh mai a, chu hla phuahtu chu Pi Zakungi hian a lo hrechiang hle si a, “He hla hi Saihnuna’n Leng khuain Inkhawmpui an thleng tur a lo urlawk nana a phuah a lawm” tiin a lo chhang ta khauh mai a, ti ti dangah a kaisan daih thu ni 27.8.2011 zing khan Serchhip Hmar Venga an chenna Inah min hrilh. A chiang hleah ka ngai.

6. Kan sawmfang a eng siau ve
He hla hi Saihnuna hlabu 68-naah dah a ni. He hla a phuah chhan hi tarlan a nilo nain Leng khaw mi pitar putar ten he hla a phuah chhan hi an lo hre hle mai. Lal upa Thangzuala te lovah buh sengin an feh a, Dil tlang liam Leisen kawn KM khat vel leka hla a ni a, heta buh senga an feh tum hian thlam kaiten atanga an lo leh hruih velte chu a han thlir a, he hla hi a phuah ta a ni tiin Pu VL.Hmangaiha Leng khua chuan a sawi.
He hla hi chang 3 thunawn nei lova phuah a ni a, a hla bua kan hmuh angin van lam ngaih hla leh lusunna lam hla ni lo hla ho deuh a siamah te hian chang 3 thunawn nei lo hi ‘Stanza form” ah a hmang thin niin a lang. Chang 3 thunawn nei lova a phuahte -
Nau awih hla,
Buh tuh hla
Buh seng hla
Thal favang kawl eng
Samdala
YLA hla
Thangthar nun
Indopui hnehna hla

Hetiang zawnga chhut pawhin Saihnuna kutchhuak a ang viau a ni.

7. Pathian ta a ni he in hi
He hla hi Saihnuna hlabu No 28-naah a awm. He hla a phuah chhan hetiang hian a ziak. “Salvation Army pawlin Zawlsei corp leh Sialhawk Corp Biakin lawmnan min siamtir a, thlalera Isarel te chanchin zawng zawng leh Josea fate chungchang Salomona Temple thlengin, Isua Krista thlengin ka han ngaihtuah a, Pathian hnena rilru tawngtaina leh thlarau thianghlim pawlna leh awmpuina tello chuan engmah a tha thei lo tih ngaihtuahnain he hla hi ka siam a ni”, tiin.
Salvation hotupa Thawmliana nen an inzui nasa bawka an innel hle ni tur a ni, Salvation pawl hla 3 lai a phuahsak bawk. He hla Saihnuna phuah ni ngeia hretu, Pu Biakliana kum 83 tuna Sialhawka awm mek, Pu Bela, Zawlsei khua Salvation Army hotupa fapa ni bawk chuan, thleirawlte an nih laia a pate leh Pu Saihnuna te hovin Zawlseia an sak ho thu a sawi. Ka pate nena an zirho lai pawh ka hmu phak ve a, Saihnuna phuah ngeiah ka ngai tiin ni 29.8.2011 khan a sawi.

A thih thu
1926 - 1948 thlenga hla phuahin a taksa lam bawrhsawmnain a lo tlak buak ta a, kum khuaa dai ngai tawh lo tur mizo hnam ro lusunte hnemna hla/ tahtirna hla siamtu chuan Ka nghakhlel e chu ram mawiah chuan aw kan la leng za ang a, tia a thlir ram nuam pan turin kum 1949 June ni 17 khan he lei tahna ram hi a lo chhuahsan ta a ni.

Thu laknate :
  1. Leng lal Saihnuna hlabu
  2. Autobiography of Saihnuna
  3. An chullo by Darchuailova Renthlei
  4. Patea leh Damhauhva hnuhman by B.Lalthangliana
  5. Mizo Hla phuahtu leh kei by Brig Sapliana
  6. Hla leh a lo pianna chanchin by Rev. Thansiama
  7. Fiara tui leh zofate nun kawng by Lalzuia Colney
  8. Zaithiam Kapkungi chanchin by Chhawnluaia


Mi ka biak rawnte :
  1. Pu VL.Hmangaiha, Leng
  2. Pu C.Manvela, Champhai Kahrawt
  3. Pu Biakliana, Sialhawk
  4. Pu C.Liantluanga, Aizawl
  5. Pi Zakungi, Serchhip Hmar Veng 
  6. Pu Sanghnuna Hlawndo, Aizawl.
cd's picture


Copyright Reserved by Serchhip District Academy of Letters(SEDAL),2011.

SAIHNUNA, LENG LAL CHANCHIN

SAIHNUNA, LENG LAL CHANCHIN

                                                                                                - Samuel Saithuamliana

Mizoram khua ah hian thildanga ropuina leh hmingthanna nei lem lo, a chhunga cheng mi pakhat emaw avanga khaw lar em em hi a awm nual mai. Khawbung khaw larna ber chu hla phuah thiam Patea te, Damhauhva te tuallenna thin a nih vang a ni a, Sialsuk khaw hming kan hriat rualin hla phuah thiam, ‘Awmhar Champion’ Laltanpuia te, Romani te kan rilruah a lang nghal a, Maubuang khaw hmingthanna chu Awithangpa, chutiang bawk a thil hming pahnih inkawp rem em em mai chu Leng khua leh Saihnuna Fanai, tuna a chanchin kan zir tur hi a ni a, Leng khua kan sawi rualin rilruah hla phuah thiam Saihnuna kan hre nghal a, Saihnuna hming kan lam rualin Leng khua a lo lang mai bawk awm e. Zoram khawvela Saihnuna a lar zawh poh leh Leng khuain hmingthatna a chang zel dawn a ni.

Hetih lai hian mi tlemtein an hriat pawlh fo thin chu Tuichangralah hian Saihnuna pahnih an awm a, Lal ve ve an ni a, pakhat Mualcheng Lal Saihnuna Sailo a ni a, tuna kan sawi zawk hi chu Leng khaw Lal, Saihnuna Fanai hnam a ni. Mualcheng Lal hi mite hriat dan ber chu sakei a kah theih em avangin ‘Sakeikapa’ an ti thin a, Leng Lal Saihnuna erawh chu lusun khawharte tana hla tha tak tak a siam thin avangin ‘Lal lunglenga’ tiin an sawi fo thin, hla an phuah ve ve a, Mualcheng Lal Saihnuna hlate erawh hi chu a lar hran lo hle, a hla lar deuh ber chu ‘Thlan thim ka hlau lo’ tih hi a ni. Inthian tha tak an ni a, Leng Lal Saihnuna fapa Lalchuanga nupui leh Mualcheng Lal Saihnuna Sailo nupuite hi unau pianghmun an ni nghe nghe.

Saihnuna Fanai hi kum 1896 khan Thiak khuaah a piang a, A pa chu Pazika a ni a, in 400 vel lai neia Khawhri-ah a unaute Zakapa leh Zaduna te nen an lal laiin vailian hmasa kum 1872 khan Mizote’n ‘Marliana’ an tih leh a hote chuan an khua chu an hal sak a, an tih darhsak vek avangin Pazika chuan hmarlam Lal, Liankhama belin a khua leh tui in 60 vel nen Thiak ah awmhmun an khuar ta a, Thiaka an awm lai hian Saihnuna, tuna a chanchin kan sawi tur hi a piang a ni. Pazika chuan khua an nei pung dawn chauh a, in 70 vel an nei hman tihin a unaute - Zaduna leh zakapate bawk bel turin Khuangthing ah an kai leh a, in 500 vel zet neiin an inbengbel dawn chauh a, kum 1874 a vailian hnuhnung zawk khan an khua chu an sawisa leh vak mai a. Kum 2 emaw chauh an awm hman a, Leng khuaah kum 1898 khan an kai leh a. Mizote’n ‘Tlang sem sap’ an tih (Tarmita an tih bawk) Major Shakespear-a chuan Pazika chu Leng khuaa Lal turin a ruat ta a, Pazika hnenah hian Tarmita hian Leng khua a pek hma hian Champhai zawl khi pek a tum zet a, Mahse Pazika chuan ‘Ka pu, he mi phaizawl mai mai ah engnge ka ei ang?’ a ti a, Tarmita chu a nui a, ‘I duh loh chuan ram dang ka pe ang che’ a ti a, Leng ram hi a pe ta a ni. Saihnuna pawh a pa, Pazika lalna hnuaiah Leng khuaa seilianin a thih thlenga a awmna hmun a ni ta a ni.

Saihnuna hian Sikul awm mumal lovah lehkha a zir a, kum 1909 khan Vanlaiphai a Daktor hnen ah Saptawng leh vaitawng zirin kumkhat a awm a, ‘Hindi leh Gorkhali tawng chu in ang rengin ka thiam’ tiin a note bu ah a ziak nghe nghe a ni1. Kum 1912-ah chuan Vanlaiphaiah bawk awmin sikul a lut leh a, hetah hian Law’r(Lower Primary) a zova, a chhunzawm ta lo a ni. Amah hi 5’4” vela sang, ngo lam deuh, pate sa tha leh chak tak mai a ni a, a incheina tam ber chu kamis var leh kawrchung hain, puan a veng a, thi-hna a awrh thin. Inbuan pawh a thei hle. Tumkhat pawh a nu hovin Sateek ah an zin a, tlangval hovin zawlbukah an lo buan a, ani, Saihnuna chuan a bin zel mai a, amah ngeiin, ‘buan hrehawm min ti hle mai’ a ti2. Lungdenah phei chuan Kum 1916-1925 inkar thleng khan Mizoramah a aia deng thui an awmlo an ti thin a, mi hriat hlawh hat khawpa lungden thui a ni thin awm e. hei hi Saihnuna lungdeng lai hmutu Pu H.Dothuama chuan, ‘A dik ang, a upat hnua a deng kan hmuh pawhin a den thiamzia kha a hriat mai’ a ti3.

December ni 26, 1915-ah Lalzami, Khawhri Lal fanu nen an innei a, a kum leh April, 1916-ah a indang nghal a, fa 7 an nei a, a fapa hmingkoh Lalchuanga chu kum 1949-a a pa, Saihnuna a thih khan a aiawhin Leng khaw Lal a ni zui ta nghe nghe a. A ni pawh hi a pa ang thova zai ngaina, solfa thiam tak a ni. Mistiri hna lamte a thiam a, lehkha thiam hmasa niin zirtirtu hnate thawk tawh a ni. A Lal lai hian Zoramah politics lian zelin kum 1954-a Lal ban zingah khan a tel a, kum 1986 ah kum 71 mi niin a thi ve ta a ni.

Kum 1941, July thla atangin a in sawisel tan a, a awm nuamlo reng mai chu a mangang ru viau thin a, Daktorte a rawn pawhin a chaklo tial tial mai a, Kum 1947 April thla ah chuan Aizawl-ah inentirin a kal a, a tul chuan Shillong thleng-a kal turin a inbuatsaih a. A Daktor rawn te chuan thawhah (Ashma) a vei tih an lo hrilh a, Shillong lam pawh pan ta lem lo chuan an khua ah a haw leh a, heta tang phei hi chuan a pawnchhuak peih ta meuh lova, zawi zawi-a zual lam pan zelin June ni 17, 1949-ah amah Saihnuna’n:-
‘Aw, chu hmunah chuan lawma zaiin,
Lal lenna Zion, I tlang thianghlimah
Kan la leng ang chu hmun ah chuan,
A bang tawh anga lungngaihnate’ a tihna hmun ah chuan min kalsan ta a ni.

Saihnuna, Leng Lal: Kum 1927-ah a pa Pazika a thi a, A pa aiawh turin khatih laia Mizoram Bawrhsap N.E.Perry chuan Leng khuaa Lal turin a ruat nghal a, kum 22 chhung Leng khua a awp hnuin June ni 17, 1949 a kum 54 mi ni a a thih thlengin Lal a ni.

Lal fing leh zaidam tak, a khua leh tuite ngaihsak em em, rorel thiama sawi thin a ni a. Khatih hunlaia Mizoram Bawrhsap N.E Perry khan Lalho inkhawmpui ah thu sawi pahin zawhna a zawt a, ‘In khua leh khawdangin thubuai nei ula engtin nge in rem ang’ tiin a zawt hlawm a, Lal thenkhat chuan, ‘dik zawk zawkin thiam an chang mai ang,’ tia an chhan laiin Saihnuna ve thung chuan, ‘Dik ve ve ah chuan ka khuate chu thiam ka chan tir ang,’ tiin a chhang a, Bawrhsap chuan fing a ti hle mai a, chawimawi nan Ulhbun Laiphir a pe ta a. Heng bakah hian Bawrhsap hnen atangin Lal fing leh fel chawimawina thuchei (Certificate) 13 lai a dawng bawk a ni.

Lal fing tak a nih avangin khaw thenawm Lalte pawhin thubuai hlabuai ah thu rem turin an ruai fo thin. Thubuai hrang hrang rem tur hian Biate ah te, Zawlsei ah te, Lungdar ah phei chuan tum thum ngawt a kal nghe nghe a, Sial inchuha khua leh khua in- tibuai, Lungdar leh Biate te pawhin a thuremna chu lungawi takin an pawm ve mai a ni.

Saihnuna chu Vanlaiphai biala Lalho zingah chuan a lar pawl a ni thin a, Circle No.VII Red Cross President hmasaber a ni a, khawtin-ah Welfare Committtee te dinin a zin kual reng thin. Kum 1947-ah Advisory Council Member atan Vanlaiphai bial Lalho aiawhtu atan thlan a ni nghe nghe. Vanlaiphai biala Lal tha leh fing a ziahnaah pawh chapo lo takin, ‘Kei pawh mite chuan min fak der ve thin’ a ti4.

A khua leh tuiten Amah an hriat dan ber chu hlaphuah thiam a nihna leh zaidam leh ngilnei a ni tih hi a ni. khawlaiah leh mi inah a leng tam lo hle mai a, zahawm takin a a awm thiam a, chutihlaiin a khua leh tuiten an harsatna leh manganna a hnenah an thlen ngam khawpin an nel lawi si a ni.Khaw thenawmte nena inngeih tlang taka awm hi a duh ber a ni a, in ngeihlo taka awm ai chuan a tlawm zawka tan mai pawh a hnial lo. Zep nak emaw khaw inthenawmte karah chuan innghirnghona a awm ve fova, a bik takin Sailulak nen phei chuan eng emaw hlekah an boruak a sang nghal thuai mai thin. Tum khat pawh Mualcheng atangin Sailulak-a dah tur mitthi an awm ta, a khaw tlangvalte thawm atangin boruak a sang dawn tih a hriat avangin a upate a kokhawm a,‘Sailulak nen hian in tichhe thei kan ni lo, chuvangin hma kan hruai ang a, ramri thlen hunah tha takin kan pe tur a ni’ a ti a, tichuan ramriah chuan, ‘Sailulak ho kha nangni leh keini intichhe thei kan ni lo, mipui kan hnawt haw vek ang a, ruang chu in la dawn nia’ a ti ta a. Tumah in tibuai lovin, thatakin an in pe ta a ni. Heng hunlai hi mizawn inchuhin khua leh khuate an inbei vak thin a, a zawn tuten ramri pela zawn kha ropuinaah an ngai a. A lo la tuten ramri-ah chuan lo lak ngei an tum thin bawk a, an in nawr chiam mai thin a ni.5. A fapa hming koh Lalchuanga pawhin a khaw thenawm, Lungdar Lal Thangburha fanu, Chalngengi a neihtir nghe nghe ani.

Kangmei leh ramkang ilovah a ramchhung a vil ngunin a veng peih em em mai a. Ram kang awm se, a hmu hmasaah a tang thei zel a, “Zanlai pawh nise kang thelh turte hian kan inau khawm a, kan kal dawr dawr mai thin a, ‘kan Lalpa hian engtin nge a lo hmuh hman bik le’ tiin kan in zawt fo thin a ni,” tiin kang thelhnaa kal ve fo, Pu H.Dothuama chuan a sawi a. ‘A lal chhung khan Leng khuain kangmei leh ramkang nasa kan tuar awm ka hre lo’ a ti nghe nghe a ni6. Hei pawh hi a dik hmel hle a ni. Leng khaw chanchin ziaknaah chuan kangmei an tuarna chu Saihnuna thih hnu, April ni 3, kum 1951, leh kum 1964 kumtir lam kha a ni7.

Thenrual pawl a thiamin mi ngainat a hlawh hle mai a, mirethei leh chanhaite a hmangaih a, khawhar lusunte a ngaihsakin a kan peih em em mai a, Pathian thute zirtirin a tawngtaisak fo thin. Khawdang atang pawhin an pem luh phah fo bawk a ni. A khua leh tuite a ngaihtuah em em a, an tahnaah a tahpui a, an lawmnaah a lawmpui thiam thin a, a khuate natna leh tawrhna chu a mahah inbelin a tuar ve thin. Hla a phuah tam ber pawh hi a khua leh tuite manganna au rawl a ni kan ti thei ang. A hlaphuah hmun nga-a then-a hmun li hi midangte tana a phuah a nih miau avangin.

A khua leh tuite a ngaihsak em avangin a khua leh tuite pawhin Leng khua chu nuam an ti a, khawdang an ngai bik lo hle, khaw inngeih leh lungrual tak an ni a, hei hi Saihnuna hun laia hla phuah ve thin Pu Tawnliana hla ah pawh hian a lang chiang hle a ni. kum 1940 vela phuah Leng khaw nulaho a phuahna a ni a, Zoram pum huap khawpin lar lo mah se, a hunlai chuan khaw thenawm thlenga lar ve hat tham a ni. Chu hla ah chuan:-
"Leng khaw lanu sakhming nemte hi,
Zaiin kan chawi ang Leng rual hian;
An sakhming thanna lam kawng zawng theuhvin
Zaiin kan han sa chhuak ang e’  tiin hetih hunlaia Leng khaw nulaho chu an hmingthatna theuh a phuah chhuak nghe nghe a ni.

Saihnuna leh Kristianna: Kum 1915 March thla ah khawsikpuiin a damlo vak mai a. Hemi tuma a damlo hi a na hle mai a, tawng chhuak theilo leh thil hming pawh engmah hre lo khawpin a na a. Hetianga a awm lai hian mumang mak tak a nei ta a. A mumangah chuan Vanramah a lo kal a. Chu hmuna awm te chuan, ‘Heta awm tur chu ni la i ropui turzia chu’ tia hrilhin Van mipui tam takte pawh chu a hnuaia awm tur an nih thu an lo hrilh a. Ropui a ti em em mai a, chumi zawhah chuan mitthi khuaah a lo awm leh ta a, a pain a nu u a neih laia hlamzuiha thi tate leh a nau chhiat-te chu puitling an lo ni vek tawh a. Chung mite chuan an lo duat em em mai a, chu hmuna a awm lai chuan mitthi khua ti hrehawm-tu tur thil rapthlak tak lo thleng tur a awm ta a, chu chu van tawtawrawt ri a ni. Chu van tawtawrawt ri atanga thil rapthlak tak lo thleng tur avang chuan mitthi khua a mite chu an lungngaiin an buai em em mai a. Hetianga a awmlai hian Mizo thawnthua ‘Hringlang tlang’an tihah chuan a lo awm leh ta a, Hringlang tlang atang chuan an khua chu a hmu thei a. A pain amah chauha huana hna a thawk laite chu a hmu a, chu veleh a tap ta vak mai a, heta tang hian harh chhuakin a rawn tawng thei leh ta a, mahse, a harh chhuak leh pawh chuan thil hming pawh a hre thei ta reng reng lo mai a. Tawng nachang pawh hre lovin, ngawi rengin mi ningkhawng a thlir reng thin. A thil mamawh laksak tura a chhungte a tirh pawhin hming nilo pui pui a sawi thin. Samkhuih a duh pawhin “ui kha min han lak teh u’ a ti a, ‘eng atan nge i tih a’ an tihin, ‘sam khuih nan lo eng atan nge ka hman ang” a han ti a. A chhungte chuan a mamawh tak chu an hre thin a ni9.

Zawi zawia a that chhuah leh hnu pawhin a mumanga a thil hmuh khan a rilru a kap reng mai a, an khuaah lah Pathian thuawih an la awm der mai si lo. Heng hunlai hian an khaw thenawm Sailulak-ah Pathian thuawih in 20 vel an awm tawh a, chung ho chu an khua a awm thei lovin pem darh an tum tih thawm a hre ta a, chung pem darh tum te chu Leng khuaa pem tur leh Leng khaw buh chhun ring ve turin a va sawm ta a, heng mite hian Saihnuna sawmna chu pawmin kum 1921-ah Leng khuaah chuan an pem ta a. Chuta tang chuan leng khuaah Pathian thuawih an awm tan ta a, Saihnuna pawh chu July ni 5, 1921 khan Kristian-ah inpein Pathian thuawih a lo ni ve ta a ni. Hemi kum vek hian Biak in a ding nghal a. Biak in a din rualin khuang ben ran leh khurh hlimna an chang nghal a. Saihnuna pawh a chang nasa pawl a ni ve nghe nghe. He harhna hian nasa takin Leng khua a tuam chhuak nghal a, Leng khuaa awm zawng zawng te chu Kristian-ah an lo inpe ta a ni.Leng khuaa Kristianna lo intanna leh an pun zelna atana Pathian hmanraw pawimawh takte zing ami ani kan ti thei ang. Heng hunlai hian Pastor bial khat hi a zau thei em em mai a, an bialtu Pastor Vanchhunga hi Champhai-ah thuin, Tuichangral, Champhai lamliana phel chhim lam, Lunglei leh Burma ri thleng a bial a.10 Ringtute lo pung zel pawhin Baptisma an chang zung zung thei thin lova, amah Saihnuna pawh hian kum 1924 ah Bialtu Pastor, Vanchhunga kut atang hian baptisma changin kohhran dan zawh kim a ni thei chauh a ni. Mizo Lalho zinga Kristian hmasa pawl a ni a, khawdang a Ringtu, tihduhdah tuartuten an belh ber a ni a, a khuaah an pem lut fo a ni.

Kum 1925 vel khan Pathian thu hril chakna a nei tan a, Zirtirtu Khuanga nen tirhkoh hna dil turin Aizawl ah Zosaphluia hnenah an kal a, amaherawh chu zir tur an lo thlan fel tawh avang leh a pa a upa tawh si a, a pa thih huna a aia Lal tur a ni bawk nen tirhkoh hna chu thawk thei ah a in ngai ta lova. Engemaw kawng tala Pathian rawngbawl dan a ngaihtuah ta a, Beram pahnih, sial pahnih, bawngchal pakhat leh vawkpa sum sarih talhin khawtlang leh hmun hrang hranga thenrualte sawmin Pathian a chawimawi ta a. An zai a, an hlim em em mai a, Pathian faka hlim taka zaiho chu nuam a ti em em a, heta tang hian hlaphuah chakna pawh a nei tan a ni.

Pathian thusawi hi nuam a ti em em a, Amahin, ‘kum 50 ka nih hma a ka zinna apiangah zai tlaivar ka huam zel angin kum 50 hnu lamah hi chuan heng ka duhzawng, Lalpa thusawi ho naah hi chuan tlaivar ka huam zel a ni’ a tih angin Pathian thua inpawlho a peih em em mai a, thusawi pawh thiam tak a ni. Kohhranah akul ataiah ah tangin thuhril rawngbawlnate a chang thin a. A thusawi hun a thlen hi chuan inkhawm pawh an buk deuh thin. Thuthlungthar bu te, Zawlnei bute leh Isua lokal lehna thu te, Nebukanezara mumang thu te, rukru anga Lalpa lo kal tur thu te, dan bawhchhepa lo lan hun tur leh hna a thawh dan tur te, theipui kung tehkhin thu te, Armagedon leh Zentel nikin ni te, kum sang rorel te, van jerusalem thar thu te, Lalpan a mite a rawn hruai laia khawvela a hnutchhiahte awmdan tur te hi a sawi nasa thei hle a. Zawlneiten khawvel an thlir dan phei chu a lem nen a ziak thlap nghe nghe a ni. Hmun hrang hrangah thuhrilin a kal thin a,a sawi tam ber chu Isua lo kal lehna lam hi a ni. ‘A lo kal dawn, Lalpa a lo kal dawn..inpeih rawh u’ tih hi a sawi ngun khawp mai.11 ‘Ringlotute chu khawhar em em in tap leh lungngaiin he khawvel ah hian an awm ta a, Officer lian pui pui te pawh khan thingpui lum, chaw chhum leh thil engkim mai kha an tih a lo ngai ta a, tunhmaa dar chutiah thingpui min rawn pe rawh ti thin tute khan tih saktu an nei ta si lova, mi thianghlim lawr hunah chuan anmahnia an siam a ngai ta a...’ti tein a sawi thin12. a thusawi ah a cheng a, ngaihnawm ti takin an ngaithla thin a ni.

Khaw hrang hrangah inkhawmpui chi hrang hrang - Presbytery te, bial inkhawmpuiah te a kal nasa hle a, ‘Tuichangral chhak khuaah hi chuan kal lohna khua ka nei lo tih tur a ni e,’ a ti a. A zinna khuaten an enkawl danah a lawm thei em em a, a chhuang ve deuh nge - “Tun hnuah ka lo tar thih hnuah pawh khawtin, hmunhlui leh khaw hmun leh kawtchhuah zawng zawng te hi ka sulhnu vek a ni a, kan pa, kan pu sulhnu tih rawn hria ang che u” tiin a tu leh fate a chah nghe nghe a ni.
Pathian faka inpawlho te, Pathian thusawi te leh tawngtaite a taima hle a, Mizo Union an lo lian a, October ni 30, 1947 zana Mizo Union hovin ramhual zalen ti bo tura Lal leh upate an an khum a, kawngte an zawh khum lai pawhin amah phatsan duhlotu a upate nen Pathian hnenah an tawngtai thin a ni. A nun kawng engkimah ‘Pathian khawngaihna zarzovin a in hria a, a hun tawn a a hlimna leh lawmnate, hla phuah thiam a nih avanga mite ngainat leh duhsak a dawn zozaite, amah hmu chaka zoram chhim leh hmar, chhak leh thlanga a zinna a eitur tuihnai lo pe thin te zawng zawng pawh Pathian khawngaihna avang a ni tih a hria a, “Pathian khawngaihna zar ka zo te hi ziah sen rual a ni love” a ti nghe nghe a ni.

Saihnuna, Hlaphuah thiam: Saihnuna hi Lal hnathawk tha leh tangkai, a khua leh tuite tana inhmang nasa a nihna te, rorel thiam leh Lal fing a nih avanga British sawrkarin chawimawina thuchei (Certificate) 13 leh ulhbun laiphir a pek ai maha mizote thinlunga ri ring zawk leh tunthlenga Zoram khawvela Leng khua ti hming thatu a nihna chu a hla phuah thiamna hi a ni a. Khaw khat Lal mai ni thin kha a hlate avangin rampum hriat niin, lusun khawhar te, mi lungngaite Pa a ni ta a. Mizo tawng hmanna hmuna khawhar inah chuan a hlate hi sak hlawh berte zing ami leh sak tam ber a ni hial awm e.

Saihnuna hian Kristian a nih a, kohhran dan zawh kim a nih hnu chuan Pathian rawngbawl leh, thuhrila khua fanga kal chhuah a chak em em thin a. A maherawh chu a pa aia Lal mai tur a nih bawk avang leh a pa lah tar chaklo a nih tawh bawk si avangin Tirhkoh hnate chu dil mah se, atan kal chhuah a rem si lova. Mahni awmna khuaa zing zana Pathian thusawia au fo lah chu mawi chiahin a hre bawk si lova, Pathian thuhril dan tur chu a ngaituah reng mai a. Kohhran upate tanpuiin khawchhungah theihtawp chhuah dawn se, a tirah chuan ‘Kan Lal nge nge’ an ti ang a, an fak viau maithei a, a hnu lawk ah, ‘Kohhran hi lal thu hlir a ni’ tiin an sawi leh ang a, kohhran tibuaitu a ni mai ang tihte a hlau a. Engemaw ti tala Pathian tana tangkai ve a duh si a, hetiang hian a ngaihtuah ta a:-
  1. Hla hi Sermon tha kimtawi a ni.
  2. Hla hi lehkha thiamlo tan lehkha a ni.
  3. Hla hi Kros thlirna entlang a ni.
  4. Hla hi Vanram leihlawn a ni. tiin. 
Heti hian a ziak chhunzawm nghe nghe a‘chhim kil leh hmar kilah, Kohhranho inkhawmpuina, chhak leh thlangah Kohhranho Biak in tinah leh khawhar lusun hmunah lehkha chhiar thiamlote hnenah leh Kros kawng bote leh Kros la hmu fiah lote tan pawh entlangah leh chunglam vanram chanchin la ngaihtuah lo leh la hmu ve ngailo te tan leh rilru mitthla pawha van khawpui ngainatna chang hre lote, chaute tan pawh leilawn atan tiin Hla hi ka rilru lian ber a lo ni ta a. Chu chu Pathianin min hman a tumna ber a nih ringin zak lovin ka rilrua thil lo lang chu ka ziak a, hlain ka sa chhuak ngam ta a ni. Ka rilrua ka thil tum dan chu hetiang hi a lo ni a. khaw chhungah Kohhran hruaitu leh upate hmingchhiatna a awm lohna tura tanpui zel tumna leh Pathian fakna hla hi siam a lo ni ta a ni. 

Hetianga ngaihdan a siam tak hnu chuan kum 1926 atang khan hla a phuah tan a. A hla phuah hmasa lamah chuan a tum dan ang ngeiin, kraws lam hla te, rawngbawlna lam te, thlamuanna lam te a phuah ber a, hla phuah chu a lo timi em em mai a. Kar lovah miin hla phuah thiam tiin an hre darh ta thuai a. Khawhar lusun nu leh paten an lunglennate, an manganna te thlenin hla phuah sak turin an ngen thin a, khawhar lusun hnemna lam hlate a phuah ta zel a, a hnena lo kalte awmdan ang zelin hla a phuah ta a ni. Hla hi 100 vel a phuah nia hriat a ni a, Amahin kum 1946 tawp lamah khan, ‘Hla 92 chu siam tain ka in hria’ a ti a. Hemi hnu hian a phuah leh nual a, a thih hma kum 1948, october thla te pawh khan a la phuah bawk si a, kan sawi sual lutuk lo turah ngai ila. A hla phuah tam ber hi midangte tana a phuah a ni. Hmun hrang hrang atangin lusun khawharten an pan khawm thin a, a ina lenglo mikhual a nei deuh reng mai a ni. Kum 1946 thleng mai pawh khan mi 80 lai chuan hla siamah an tir hman a, ‘Hla siama min tirh hi hmun nga a thena hmun khat pawh ka siam thei lo a ni, avang chu thenkhat Lusei ram pawn lama awm te an ni a, inhriattir leh a harsat dawn thu avang tein a ni’ tiin a ziak nghe nghe.
Saihnuna hlate hi hlawm lian tak tak pathumah a then theih a:-
  1. Kristian hla - Kros lam hla, rawngbawlna leh thlamuanna.
  2. Khawhar hla - Lusun hla, hnemna leh kaihhruaina hla.
  3. Khawvel lam hla - Lengzem, khawtlang lunglen leh hla lenglawng. tiin.

Heng hlawm hrang hrangte pawh hi hlawm te zawk tam taka thliar sin leh tham vek a ni. Sawi tawh angin hla a phuah chhan chu Pathian thu puandarh nan a ni a. A hnu zelah chuan a hun tawn mil leh a hnena lo kalte awmdan a zir zelin khawhar hla te, Lengzem te, hla lenglawng te hi a phuah ta zel a ni.
Saihnuna hian hla hi a phuah kim ngawt mai. Pathian hla te, khawhar lusun hnemna hla te, thawnthu hla(Ballad) te, khuarel(Nature) lam te, pipute nunphung(Culture) lam te leh ram hmangaihna hlate thlengin kan hmu a, Hla phuahtu mi pakhat ah chuan a phuah kim pawl tak a ni ngei ang. A hla phuah tam ber chu khawhar lusun hnemna lam a ni a. Khawhar lusun nu leh paten a hnenah tap zawih zawihin hla phuah sak turin an ngen thin a, a ni chuan anmahni anga in chanin hla a lo phuah sak ta thin a, ‘Khawhar lusunte Pa’ tia a hming phuah hial tlak a ni. A khua leh tuite mai ni lo, a Mizopui tana a hlutzia hi sawi thiam phak rual a ni lo. Khawhar hla hi a phuah thiam leh a lar hlawm em avangin khawvel lam hla a phuahte hi lar ve hle mah suh se, helama ah pawh a duai loh zia a tarlang chiang hle a ni. Mizo thawnthu lar tak tak pathum ngawt mai hla ah a siam a. Chhura thawnthua in awi tlei thin Mizote tan chuan ‘Chatuan Chhura’ hlaa Chhura mawngping khawzin chanchin te hi a ngaihnawm a, kan nu leh paten naupan laia min hrilh thin te kha kan ngaihtuah chhuak hial awm e. ‘Thlanrawkpa khuangchawi’ chanchin hrelo khawpa kan lo changkang ta a nih chuan in enlet kan mamawh tawh tih hriain inzir thar leh ila, chumi atan chuan Saihnuna ‘Thlanrawkpa khuangchawi’ hla atang hian kan Mizo thawnthu riral mai mai tur chu kan tuai thar leh thei ang. Hei mai a la ni lo, Samdala thawnthu pawh Saihnuna hian hla ah a lo siam thlap e. Hetiang taka Mizo Culture vawn nun duhna rilru a lo nei hi a fakawm hle a ni.

Mizo nunhlui ah chuan Rihdil hi a pawimawh hle a, mitthi zawng zawngte kalna kawng an ti thin, pipute ngaihdan chu chiang em em maiin:-
Thlafam an lenna Rih khaw dai ka han thlir a,
Mual an liam hnam tin suihlung lam herin.
Lenrual chun leh zua chawi lai ngaiin,
Luaithli nulin Rihsang an kai theilo. tiin. Heng atang hian Hringlang tlang te, Hawilopar te, Lungloh tui te pawh min ngaihtuah chhuah tir awm e. Fiara tui a phuahna te hi chhiar ila, hmuh ve chakawm hliah hliahin:-
Luang ang che aw damte’n luang del del la;
Thlang kawrvai reng dai kawm ah,
Hmingtha hluanthang, lungphang lo la,
Hnam tinreng chhingkhual a zai chawi lai. tiin.
Mizote chu lo neia eizawng thin kan ni a, kan hun tam ber hi loah kan hmang thin a, lawm te nen hlim taka hlo thlova feh thin kan ni tih chiang takin ‘Buh tuh hla’ ah te, ‘Buh seng hla’ ah te kan hmu bawk. Pathian thilsiam, khuarel lam hla hi a hranpa takin phuah tam lo mah se, a hla tam takah hian a zep thin a, a hla cheimawitu atan a hmang deuh vek mai a, khawtlang lunglen la na tak a ni a, a hawina lam apiangin a lung an ti leng zel emaw tih mai turin:-
Thal favang kawl eng leh turnipui hi’
Lawm an tam e lelthang zai mawiten zun zai lo sa;
Lunglen zual lelte pa’n lenbuang zar a awi a,
Thlang kawrnu leng nen sen nau ang kan tap e. han tih te hian mi lungleng a nih a hril hle a ni. Hei mai hi ala duh tawk lo, a aia sang leh hret in:-
Awi a na e, awmhar zun zam ka tuar thiam lo,
Khaw chul ram leh zo siahthing lenbuang zar lelte;
An awi lungrual kan hlim lai,
Sulhnu ka pal zo lo ve. Patling meuhin ‘Awi a na e’ a tih tawh chuan a chim chin tur chu kan hre thiam mai awm e. Hei mai ala ni lo:
Khawtlang hawi vel ila romei kai hnuaiah,
Nunhlui ngailo hnam tin zaleng awm maw. a ti thlawt mai a ni.
Ram hmangaihna lam hla ah pawh a duailo khawp mai. Mizo a ni a, a hnampui zofate chu a sang ber chang turin a duh a, kan tanrual phawt chuan tu hnam mah hian min hneh theih a ring lova:
In dawn kimlo German mipui zawng ten’
Seikhawval tha tui ang kan lo len chuanin;
In Berlin vang khawpui a chul ngei ang. a han ti te hi a ropui danglam ve riau. Hetiang khawpa a dah san Mizote chu in lungrual turin min duh zia ti hian a au chhuahpui a:-
A mawi e, Zoram hi ka chhuang e tlawmngaihna,
Lal mi zawng leh hnam tin leng zawng hian;
A mawi nan tang ila, a that nan bei ila;
lawmna, hmangaihna kan hmachhuan e. tiin.

Hla hi chawpchilh takin a phuah ngai lova, hla siam tura a inbuatsaih lai hian a chang chuan ramhnuaiah a kal a, a thang bo vang vang a, a rawn haw hi chuan hla a rawn hawn leh mai thin. A chang chuan hla siam tura ngentute rilru tawmpui tumin a inkharkhip tlat loh leh hmun fianrial a pan a, ni leng lenga a hlawhchham chang lah a tam, a beidawn lek lek hnuah mittui nen hla tha tak a lo chhuak leh hram thin a ni. ‘Ka ni Laii sawi ka la hriat reng chu, kan Lalpa’n hla a siam dawn tum chuan khumah a mu a, pawnpuiin a inkhuh hlun a, a tap vak vak a’ tiin Rev.Remthanga pawhin a Niin a hrilh thin dan a sawi.

Hlaphuah thiam dangte aia Saihnuna danglamna chu ama nun nena inhmeh hauhlo va hla a phuah hi a ni awm e. Chung a hlate chu Saihnuna kan hriatna ber leh hla lar ber berte an ni lawi si. Mitdel hla phuah thiam Taivela chuan ama nun nena inhmeh em em maiin:-
Ka tan ni leh thla reng a eng tawh lo,
Thimin min bawm e, aw ka chhandamtu,
I hmun ropui thlen hlan ka nghakhlel e’ a ti a. a tan chuan khawvel chu thimin a bawm a, a Lalpa hnena khaw eng hmu theia awm chu a thlahlel ngawt ang. Lama pawhin Siamtu kutchhuak mawi tak takte chu hmu thei lova a mit khar a nih miau avangin:-
Thing tin maurua, hlobet hring,
Par an chhuang e lei ram hmun tinah;
Hram thiam huiva tinrengte,
Aw, an leng e, thangvan i hnuaiah,
Hmuh ka nuam ve mange. han tih vang vang mai chu a chan ah han indah ta ila kan tih ve tho tur a ni ngei ang. Kum 6 mi lek a nih atanga khaw hmu thei lova awm tan chuan leilung mawinate chu hmuh chak ngawih ngawih tur a ni reng a ni. Saihnuna hlate erawh hi chu a dang daih thung. A hlaah hi chuan lungngaia tap reng mai, hlimni hmel hmu ngai lo ni awma a lan laiin amah tak chu a ni hauh si lo. Lal a ni a, a zinvah nikhua lahin duhsakna a dawng nasa thei em em a, Ama chanchin a ziakah pawh mite duhsakna a dawn nasatzia leh a chunga mite thatna a a lawmzia hi a sawi uar ber a ni bawk si.

Hlaphuah thiam a nih bakah hian zai nuamti em em leh zai pawh thiam tak a ni a, Pathian faka zaiho a kham thei lova, a zinna khuaah pawh zai tlaivar thak thak peih reng mai a ni a, kum 50 a tlin hma chuan a zinna a piangah zai tlaivar a huam zel mai a, kum 50 a pelh tak hnu chuan zai tlaivar lam aiin Pathian thu sawia tlaivar a huam leh reng thung a ni. ‘Khawvar rualin a thova, bawnghnute an nei thin a, novin a rawn chawi lut a, ka nu leh pate nen dawhthlengah thuin an zai ho dal dal thin a, hlate hi an uluk thin khawp a, chulai chu hetia tihtur te an ti thin, a zaipui thei tawkin ka pa hi a lo zaithiam ve bawk a’ tiin Pu H.Dothuama chuan a sawi16. Hetiang taka an Lal ber zai peih leh zaithiam nei ta chu a khua leh tuite pawhin an chhun ve a ni ang e, Leng khua hi zaithiama sawi an ni reng thin a, Tuichangral-ah chuan zaipawl nei tha ber an ni reng a, tun thleng pawhin zai peih khua ti a hriat an la hlawh ta zel a nih hi. ‘Mi pali panga vel kan awm khawm let let tawh chuan solfa hla sain kan zai mai zel a, hetiang taka zai kan ngainat vang hi a ni maithei, khawtlang thatna zirna lam ah pawh kan hnufual phah hle in ka hria’tiin Pu F.Chhawnkima chuan a sawi nghe nghe.

Kum 1935 khan Khuangleng-ah Presbytery inkhawmpuiah a palai ve a, hetih hunlaia zaithiam hmingthang, Cherthangpuii nen palai sang chuang hmaah an zaidun nghe nghe a ni. Cherthangpuii hi 1898 khan Khuangleng-ah a piang a, November ni 13, 1978-ah Rihkhawdar ah kum 80 mi niin a thi a, a pa chu Chawngthura a ni a, a nu chu Darchuhthangi a ni. A hun laia Mizorama zaithiam ber an tih thin a ni a, vawikhat chu an khua Khuangleng-ah Bawrhsap a zin a, a zaitir a, thiam a ti hle ni tur a ni, a zai zawh chuan rangva thingrem, a chhunga thawmhnaw, sahbawn leh thil chi hrang hranga khat tlat mai a pe tawp mai a ni. Sialsir paho pawhin zaithiam an ti lutuk a, Mizo thul (Hruipui thul ngat) a lian leh te 6 lai an pe tawp bawk. Tumkhat pawh Khawbung khuaah an zaipui a, Farkawn pa pakhatin a lo ngaithla ve a, thiam a ti em em mai a, ‘Aw, a changin Papui ka tiat emaw ka ti a, a changin Sihte ka tiat chang a awm’ a ti e an ti. Khawbel pa ve thung chuan a zai a ngaithla ve a, a ngaithla tui lutuk a, a vaibel dawn pawh hre hauh lovin a lo seh keh vek mai a, a ngaihthlak zawh ah a hre chauh a ni an ti bawk. Pu H.Dothuama pawhin, ‘Tumkhat chu Biate-a a laizawnnu in ah a rawn thleng a, a zai ngaithlain kan kal khawm a, inchhung an khat vek a, keini naupang deuh chuan inhnuai atangin kan ngaithla ve thei chauh a ni, inhnuaiah pawh kan khat vek’ a ti18. Hetiang khawpa zaithiam zaipui phak anih avang hian Saihnuna pawh hi zaithiam tak a ni ngei ang. Pu H.Dothuama vek hian, “kan Lalpa Saihnuna chuan, ‘Cherthangpuii chu zaipui a nuam khawp mai, khawiah pawh tawk ila, zai tura ngen chuan khaw kar kawng pawh ni se a zai thei mai zel a’ tiin a sawi thin” a ti.

Saihnuna hi Lal a nih ai mah hian hla phuah thiam a nihna hi a larpui mah zawk a, Hla phuah thiama a larna belhchhah turin Lal a ni kan ti dawn nge, a Lalna ti ropui turin hla a lo phuah thiam leh zel bawk si a, a zinvahna ah te hian miin an bawr nasa thei em em zel a, chaw eia sawmna chhan sen loh a hmu reng a, Leng khaw Lal in lo hmu em ti a khawlaia zawng vak vak tawk te a tawng reng a. Aizawl-ah a zin dawn tih thawm an hriat avanga amah hmu chaka kawtchhuah mel nga thleng thlenga kal a, nitin thingpui nena lo hmuak, beidawnga hawng leh te chanchin a hriat chang phei chuan hrehawm a ti thin em em mai a, chutih laiin amah hmua lawm avanga tap zawih zawih tawk te an lo awm reng bawk nen. Eitur tuihnai tinreng nena chaweia sawmna nitin zantin a hmuh thin te hian Zoram khawvelah a hun laia a larzia a tarlang mai awm e. A khaw tlawhna a piang ah inkhawm zelin, thusawina hunte a hmang zel a, a hla chauh kan sa thin a, tunah chuan amah kan hmu ta ti a puangin thusawiah an sawm zel a, Amahin, ‘Lusei ram ka tlawh khuaah Biak ina thu ka sawi lohna a tlem hle ang’ a ti hial a ni.

Saihnuna hian Mizoram khua a fang kual hnem hle mai a, Aizawl phei chu kum 1911 atanga kum 1946 inkar khan kumtin tlawh ang a ni a, Champhai tlang dung lam pawh Aizawl lam ang bawkin a tlawh ngun a, Lunglei tlang dung lam chu tum hnih emaw chauh a tlawh a ni awm e. Heng bak ah hian kumtin Lalho Conference-ah te a kal thin a, Kum 1942 atang phei chuan Sawrkar bial Conference te a awm ta zel a, a khaw tlawh tawhna apiangah Lal a nihna piah lamah Hla phuah thiam a nihna hi a larpui em em mai a, Lalho zingah a langsar leh mipuiin an bawr bik a ni zel a. Heng zawng zawng hi Pathian khawngaihna zar a zona a ni tih a hria a, lawmthu a sawi bang thei lova. A thuziak tamberah pawh Pathian hnena a lawmthu leh a mihringpuite chunga a lawmna thu hi a ni.

Hetiang khawpa Lal fing leh ropui, a rorel thiamna avanga lar hat tham, hla phuah thiam em em saihnuna hian fak leh chawimawi a phu a, a phu tawkin chawimawi thiam lo mah ila, a ropuizia hi thangtharte hian kan hriat reng a pawimawh takzet a ni.

Lehkhabu rawn te:

  1. Leng Lal Saihnuna Hlabu - Compiled by Lalchuanga, Ex-Chief of Leng. Published by F.Ronguauva. Republic Venghlun. Aizawl.1982.
  2. Leng Centenary 1898-1998 Souvenir - H.Lalbiaktluanga, Editor. Published by The Souvenir Magazine Sub-Committee, Leng Centenary Committee.1998
  3. Mizo Hla leh a phuahtute - Published by Hrangbana College, Aizawl. Mizoram.1999. Editor- B.Lalthangliana.
  4. Mizoram Upa Pawl Golden Jubilee(1957-2007) Souvenir - Published by Mizoram Upa pawl. General Headquarters. Editor - C.Laitanga.
  5. Zinkawng Rapthlak Zawhtute by R.L.Thanmawia, Published by Merryland Book House.
  6.  Zalenna Ram by Siamkima Khawlhring (Second Edition 1992) Published by M.C.Lalrinthanga, Khatla. Aizawl.
  7. Zoram Nghahchhan by Rev. Lalnghinglova. Published by Saikungi, mission vengthlang. Aizawl 
  8. Saihnuna Leng Lal Note bu, Un Published.

Biakrawnte:

  1. Pu Lalringthanga, Serchhip Field Veng, Leng khaw VCP hlui, July ni 9, 2011 zana a chenna ina ka kawmna.
  2. Pu F.Chhawnkima, Leng khawchhuak, tuna zuangtui, Aizawl a awm, July ni 30 zana a chenna a ka kawmna.
  3. Pi Hmingthanmawii, Seling khua, Leng khawchhuak, July ni 23, 2011-a a chenna ina ka kawmna.
  4. Pu H.Lalbiaktluanga, Mission Vengthlang, Leng khawchhuak, August ni 15 chhuna a chenna ina ka kawmna.
  5. Rev.H.Remthanga, Mission Veng, Leng khawchhuak, August ni 15 zana a chenna ina ka kawmna.
  6. Pu H.Dothuama, Republic Veng, Aizawl, Leng khawchhuak, August ni 15 zana a chenna ina kan inkawmna
  7. Pu Lalrinthanga Serchhip Mizofed Manager, Saihnuna fapa, Lalchuanga tupa, Vawi engemawzat kan inkawmna. 


Copyright Reserbved by Serchhip District Academy of Letters(SEDAL), 2011.